SVE SVETINJE NA BRDU IZNAD JERUSALIMA: Tu su tačka iz koje je Bog stvorio svet i prah od koga je stvorio Adama (FOTO)

Hramovna gora je breg u Starom gradu Jerusalima koji Jevreji zovu Gora Kuće (Božije) a muslimani Plemenito utočište. U pitanju je jedno od najvažnijih verskih lokaliteta na čitavom svetu, za Jevreje najvažnije a za muslimane treće po važnosti; što se nas hrišćana tiče, Hramovna gora jeste važna, ali je naše jerusalimsko središte svetosti malo dalje, u Hramu Groba Gospodnjeg.

Preporučujemo

Irodovi zidovi i kapije sa kasnijim vizantijskim i muslimanskim dogradnjama okružuju brdo na koje današnji posetioci mogu ući prolazeći kroz jedanaest kapija, od kojih su deset rezervisane za muslimane a jedna za ne-muslimane (postoji još šest zapečaćenih).

Hramovna gora je prema tome najsvetije mesto judaizma ka kome se Jevreji okreću tokom molitve: oni veruju da se na njoj božansko prisustvo manifestuje više nego bilo gde drugde na svetu. Talmud uči da se čitav svet iz jedne tačke na njoj (Kamena temeljca) proširio u trenutni obim i oblik te da je Bog sa Hramovne gore skupio prah od kojeg je načinio Adama, prvog čoveka.

Zbog toga su Jevreji oba svoja hrama sagradili baš na tom mestu zbog čega je ono danas i poznato kao Hramovna gora: Prvi hram je podigao car Solomon, sin Davidov, ali su ga srušili Vavilonci početkom VI veka pre nove ere; Drugi je hram nakon povratka iz vavilonskog ropstva sagradio Zorovavelj uz dozvolu i pomoć persijskih careva Kira Velikog i njegovog sina Darija, a obnovio ga je i dogradio Irod Veliki.

Ovako je možda izgledao monumentalni jevrejski Hram u Jerusalimu tokom antičkog perioda. Foto: Wikimedia Commons/Водник

Doduše, obnova i dogradnja završena je tek 64. godine, skoro sedam decenija nakon smrti Iroda Velikog; hram su srušili Rimljani svega šest godina kasnije, gušeći pobunu Jevreja, nakon čega počinje epoha rasejanja ovog naroda koja je trajala bezmalo dve hiljade godina.

Sredinom IV stoleća uz pomoć Rimske imperije (tačnije, uz pomoć cara Julijana Otpadnika koji se odrekao hrišćanstva i vratio paganskoj religiji) Jevreji su pokušali da sagrade Treći hram ali je ceo posao propao 363. godine; Jevreji i dalje veruju da će doći dan kada će biti sagrađen konačni i poslednji Treći hram, kada Bogu bude po volji, i to je u centru njihove vere.

Toliko je zapravo sveta Hramovna gora za Jevreje da mnogi od njih odbijaju da se popnu na nju i da koračaju po tlu da slučajno i iz neznanja ne bi stali nogom prostor koji je zauzimala Svetinja nad svetinjama, unutrašnje svetilište Hrama u kome se čuvao Kovčeg zaveta (sa originalnim pločama na kojima je Bog ispisao Deset zapovesti i predao ih Mojsiju) i u kome je samo prvosvešteniku bilo dozvoljeno da uđe jednom godišnje. Istina, Jevreji veruju da Kamen temeljac na kome se nalazila Svetinja nad svetinjama danas pokriva islamska Kupola na steni (koja ovom kamenu i duguje ime), ali pošto nisu sto posto sigurni neki Jevreji se gore uopšte i ne penju.

Kamen temeljac, najsvetiji jevrejski objekat. Iz te tačke je Bog stvorio svet, na njemu je Avram hteo da žrtvuje Isaka, na njemu se nalazila Svetinja nad svetinjama sa Kovčegom zaveta u Prvom i Drugom hramu. Iznad Kamena temeljca danas je islamska Kupola na steni. Foto: Wikimedia Commons/United States Library of Congress

Takođe, treba napomenuti da se tehnički Jevreji tokom molitve ne okreću ka Hramovnoj gori kao takvoj već ka tom Kamenu temeljcu Svetinje nad svetinjama unutar negdašnjeg Hrama koji se tu na Hramovnoj gori nalazio zbog toga što je gora sama po sebi sveta. Pored toga, Kamen temeljac je značajan za Jevreje i zato što je na tom kamenu Avram umalo sopstvenog sina Isaka prineo Bogu na žrtvu (muslimani smatraju da je sin u pitanju bio Izmael).

Pošto su hrišćani rušenje Hrama od strane Rimljana 70. godine videli kao potvrdu svoje vere, kao Božije kažnjavanje Jevreja i kao ispunjenje Hristovog proročanstva, tokom nekoliko vekova hrišćanske vlasti nad tim zemljištem Hramovna je gora bila zapuštena, posebno nakon zemljotresa koji je okončao jevrejske napore da sagrade Treći hram, i pretvorena u pusto smetlište koje se možda čak nalazilo i van gradskih zidina.

Sve se promenilo nakon muslimanskog osvajanja Svete zemlje i Jerusalima 637. godine. Muhamedov tast kalif Omer je bio zgađen prljavštinom koju je zatekao na mestu sa koga se, veruju muslimani, Muhamed nakon molitve na Kamenu temeljcu tokom svog Noćnog putovanja vazneo na Nebesa i koje se vezuje za veliki broj biblijskih ličnosti koje se poštuju u islamu, posebno za Avrama i Isusa, da je naredio da se prostor očisti i da se Jevrejima dozvoli pristup. (Pored toga, islamsko je verovanje da će sa Kamena temeljca anđeo Israfil dunuti u rog i označiti početak Sudnjeg dana; muslimani veruju da fizičkim okom nevidljivi Israfil neprestano stoji iznad Hramovne gore sa usnama na rogu i da kao zapeta puška čeka Božiji znak). Za taj događaj vezuje se i muslimanska legenda koja kaže da se kalif Omer obratio Kamenu temeljcu i da mu je Kamen odgovorio.

Drugi jevrejski hram, rekonstrukcija. Foto: Wikipedia Commons/Juan R. Cuadra

Najvažnije građevine koje danas krase Hramovnu goru sagrađene su nedugo nakon muslimanskog osvajanja Jerusalima. Od vremena Krstaških ratova, muslimanska zajednica Jerusalima bez prekida upravlja tim brdom kao vakufom, zadužbinom utemeljenom po propisima šerijatskog prava. I Izrael i Palestina tvrde da je brdo njihovo, a da bi održali status kvo Izraelci su na njemu uveli kontroverznu zabranu molitve za sve ne-muslimane.

Šta se nalazi na Hramovnoj gori?

KUPOLA NA STENI

Ovo svetilište je najprepoznatljivija građevina na Hramovnoj gori koja dominira čitavih gradom i koja je verovatno najupečatljiviji objekat u čitavom Jerusalimu.

Kupola na steni, islamsko svetilište na Hramovnoj gori u Jerusalimu. Foto: Wikimedia Commons/idobi

Sagradio ju je omejadski kalif Abd el Malik 691. godine iznad Kamena temeljca zbog čega je i dobila ime koje nosi; značaj te stene u islamu je isti kao i kod Jevreja: Avram je na njemu umalo prineo Bogu na žrtvu rođenog sina (kao što rekosmo, Jevreji smatraju da je to bio Isak a muslimani Izmael od koga su nastali Arapi). Originalna Kupola se srušila 1016. godine, ali je svega pet godina kasnije obnovljena.

Kupola na steni je jedan od najstarijih primera islamske arhitekture koja se razvila pod snažnim uticajem vizantijskog graditeljstva, posebno njena osmougaona osnova i mozaici. Doduše, Osmanlije su joj menjale izgled, a sredinom XX veka na kupolu je dodata i pozlata.

KUPOLA LANCA

Ova mala građevina nalazi se tik pored Kupole na steni, sa njene istočne strane, i sagrađena je istovremeno s njom. Nije ni džamija ni svetilište već molitvenište koju su mesni muslimani koristili ponekad i kao blagajnu. Tokom vlasti krstaša bila je pretvorena u kapelu, ali joj je odmah nakon njihovog proterivanja vraćena prvobitna svrha. Obnavljali su je svi: mameluci, Osmanlije, kao i palestinski vakuf koji upravlja Hramovnog gorom. No, izled joj nije bio menjan.

Kupola lanca, molitvenište koje se nalazi tik uz Kupola na steni. Hramovna gora, Jerusalim. Foto: Wikimedia Commons/Andrew Shiva / Wikipedia / CC BY-SA 4.0

Njen značaj i ime dolaze od legende vezane za cara Solomona (ar. Sulejman) koji je razvukao lanac između Zemlje i Neba istočno od Stene, na mestu na kome je Kupola lanca; svojstvo lanca je bilo takvo da ako bi mu prišla dva čoveka koja su se međusobno tužila, samo bi ispravni čovek mogao da uhvati lanac dok bi nepravednom uvek izmicao.

Pored toga, u islamskoj tradiciji Kupola lanca je tačka u kojoj će se odigrati događaji tokom Sudnjeg dana i gde će lanac zaustaviti grešne i pustiti pravednike da prođu. Mihrab (niša u zidu svake džamije, smeštena u tački koja je najbliža Meki, ka kojoj se muslimani okreću tokom molitve) u džamiji Al Aksi je smešten tačno u sredini zida Hramovne gore na osovini sever-jug čime je poravnat sa Kupolom lanca.

DŽAMIJA AL AKSA

Njeno ime na arapskom jeziku znači Najudaljenija džamija. Nekada se ovo ime koristilo ne samo za ovu konkrentnu građevinu sa srebrnom kupolom već i za Kupolu na steni, Kupolu lanca, sedamnaest kapija (jedanaest ih je otvoreno, šest zapečaćeno) i četiri minareta, dakle za ceo kompleks na Hramovnoj gori, ali danas preovladava uži smisao.

Džamija Al Aksa, treća po važnosti u islamu. Hramovna gora, Jerusalim. Foto: Wikimedia Commons/Andrew Shiva / Wikipedia / CC BY-SA 4.0

Muslimani veruju da se Muhamed tokom Noćnog putovanja vazneo na Nebo baš sa mesta na kome se nalazi Al Aksa, a islamska tradicija kaže da je u prvih sedamnaest meseci nakon seobe u Medinu Muhamed upravljao molitvu muslimana ka tom mestu dok mu Bog nije naredio da se moli usmeren ka Kabi u Meki.

Prvobitno je to bilo samo malo molitvenište sagrađeno od strane omejadskog kalifa Omera, ali ju je kalif Abd el Malik znatno proširio a njegov sin El Valid dovršio 705. godine. Četiri decenije kasnije zemljotres ju je srušio, pa ju je abasidski kalif El Mansur obnovio 754. Ovo se ponovilo u još dva navrata, poslednji put 1033. godine.

Trenutna građevina je, prema tome, iz 1035. i podigao ju je fatimidski kalif Ali az-Zahir. Krstaši su je koristili kao palatu, a kao džamija ponovo funkcioniše od Saladinovog zauzimanja Jerusalima 1187. godine.

Minaret el Fakarija sagrađen 1278. godine i srebrna kupola džamije Al Akse. Hramovna gora, Jerusalim. Foto: Wikimedia Commons/Wilson44691

Prorok Muhamed je tvrdio da molitva na mestu na kome je Al Aksa vredi kao pet stotina molitvi u običnoj džamiji (molitva u Svetoj džamiji u Meki vredi sto hiljada običnih molitvi, a molitva u Prorokovoj džamiji u Medini hiljadu).

Inače, Al Aksa se nalazi na najjužnijem položaju Hramovne gore i gleda ka Meki.

ČETIRI MINARETA

Minareti na Hramovnoj gori nalaze se na južnoj, severnoj i zapadnoj strani. Prvi je u tradicionalnom sirijskom stilu na jugozapadnom uglu sagradio mamelučki sultan Ladžin 1278. godine, kao i drugi, šestospratni i najviši od sva četiri, dvadeset godina kasnije na severozapadnom uglu.

1329. godine mamelučki upravnik Sirije naredio je izgradnju trećeg na zapadnoj strani Al Akse, opet u sirijskom stilu; počev od XVI stoleća najbolji jerusalimski mujezin sa njega poziva vernike na molitvu. 1367. godine mameluci su sagradili četvrti i poslednji minaret koji su kasnije dogradile Osmanlije.

Kupola na steni viđena kroz Kapiju trgovaca pamukom. Hramovna gora, Jerusalim. Foto: Wikimedia Commons/Gilabrand

Kralj Abdulah II od Jordana pre deset godina je najavio plan izgradnje petog minareta na istočnoj strani na kojoj nema nijednog, a koji će gledati na Maslinovu goru. Ako bude sagrađen biće najviša građevina u Starom gradu Jerusalima.

KAPIJE

Otvorene kapije su: Kapija plemena, Kapija opraštanja, Kapija Tame, Kapija Bani Ganima, Kapija palate (trenutno zatvorena za jasnost), Kapija saveta, Gvozdena kapija, Kapija trgovaca pamukom, Kapija pranja, Kapija spokojstva, Kapija lanca i Kapija Mavara.

Zapečaćene kapije su: Zlatna kapija, Vorenova kapija, Prorokova kapija (poznata i kao Barklijeva), Oldamina kapija (koja je sastavljena od dve, Dvostruke kapije i Trostruke kapije; ovu potonju muslimani isto zovu Prorokova), Jedinstvena kapija i El-Burakova kapija.

Takozvani Zid plača, poslednji ostatak Zapadnog zida jevrejskog Hrama koji je podigao Irod Veliki. Foto: Wikimedia Commons/Golasso

ZID PLAČA

Tehnički je deo zidina Hramovne gore i poslednji ostatak Zapadnog zida koji je sa te strane sveta okruživao Hram, kao i poslednji ostatak Hrama uopšte. Sagradio ga je Irod Veliki i on je danas zbog održavanja statusa kvo na Hramovnoj gori najsvetije mesto na kome je Jevrejima dozvoljeno da se mole, ali nije najsvetije mesto judaizma koje se nalazi iza njega a o čemu je bilo reči gore u tekstu.

Naziv Zid plača dolazi od toga što Jevreji imaju versku praksu da plaču ispred njega dok se mole; ne plaču za zidom i zbog zida već zbog rušenja Hrama čijeg je on ostatak; uostalom, Jevreji uopšte i ne koriste taj pojam već kažu Zapadni zid.

(O. Š.)