„Tifusari“ su možda najsnažnija partizanska pesma: Čupamo od zaborava bisere naše kulturne baštine

Jure Kaštelan, hrvatski i jugoslovenski pesnik, u partizanima tokom Drugog svetskog rata. Foto: Znaci.net/Muzej revolucije naroda Jugoslavije

Juraj „Jure“ Kaštelan svojevrsni je vesnik i rođenja i smrti Jugoslavije. Ovaj značajni pesnik, Hrvat po narodnosti i Jugosloven po nacionalnosti, na svet je došao 18. decembra 1919, gotovo tačno godinu dana nakon proglašenja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a sa sveta je zauvek otišao 24. februara 1990, oko godinu i po dana pre nego što će Hrvatska krenuti putem nezavisnosti; drugim rečima, Jure Kaštelan, preminuo u sedamdeset prvoj godini života, nikada nije imao drugu domovinu sem Jugoslavije, u ovom ili onom obliku, budući da je rođen tokom prve „pune“ jugoslovenske kalendarske godine a preminuo poslednje takve.

Preporučujemo

Bio je rodom iz Zakučca, kod Omiša, i skromnog seljačkog porekla. Gimnaziju je pohađao u Splitu, gde je i ušao u književne vode, bio i glavni urednik časopisa „Sjeme“, a školovanje je nastavio na Filozofskom fakultetu u Zagrebu, gde je studirao istoriju južnoslovenske književnosti, uporednu književnost s teorijom književnosti, srpskohrvatski jezik sa staroslovenskim, narodnu istoriju, kao i francuski i ruski jezik.

U tom je periodu više puta hapšen zbog učestvovanja u antirežimskim demonstracijama, pisao je književne i kritičke radove u nizu listova, 1940. objavio i svoju prvu zbirku pesama, „Crveni konj“, koju je ilustrovao poznati slikar Edo Murtić, tada još uvek mladić, mada je režim čitavo izdanje zaplenio i uništio, pa je svega nekoliko originalnih primeraka „preteklo“; u to vreme bio je nadrealista, i pod snažnim uticajem srpskih pesnika Radeta Drainca i Oskara Daviča.

Propagandni plakat srpskih komunista koji su leta 1941. narod pozvali na opšti ustanak protiv fašističkog okupatora. Foto: Wikimedia Commons/DIREKTOR/Dragan Marković „Otpisani“. „Prosveta“ Beograd 1977.

Tokom, ili neposredno nakon Aprilskog rata i proglašenja tzv. Nezavisne Države Hrvatske, Kaštelan napušta Zagreb i vraća se u rodni Zakučac, no ubrzo prelazi u Split, grad pod italijanskom okupacijom, gde se priključuje grupi komunističkih ilegalaca; početkom oktobra naredne godine odlazi u partizane, u čijim redovima će provesti ostatak rata. Diplomirao je 1949, i posvetio se pesništvu i književnom radu; njegove „Pjesme o mojoj zemlji“ jasno pokazuju uverenost u ideju socijalizma i jugoslovenskog zajedništva, kao i to da Tita doživljava kao personifikaciju slobode i pravde.

No Juraj Kaštelan nije robovao tome, bio je otvoren, u poznijim godinama otišao je u mitološke, simboličke i hermetičke vode, što se pesničkog stila tiče, mada jeste s vremena na vreme pisao i politički angažovanu poeziju; 1953. je rekao: „Biti umjetnik znači stvarati, a ne oponašati, a ne povoditi se. Kako savladati tradiciju? Svejedno je kako i kojim sredstvima. Nema pravila“.

Tokom druge polovine pedesetih bio je na Sorboni rektor srpskohrvatskog jezika, u Parizu se i oženio dramskom umetnicom Nadom Subotić, s kojom je dobio kćer Ladu, 1961. je postao vanredni član Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti (JAZU danas ima hrvatski predznak), 1979. i redovni, bio je glavni urednik prevoda Biblije na savremeni srpskohrvatski, da bi se nakon penzionisanja 1980. povukao i živeo mirno i skromno do smrti. Sahranjen je u krugu porodice, dok komemoracija, koja je trebalo da se održi u Saboru, nije održana, navodno zato što nisu mogli da nađu govornika: stvari su već napredovale ka pravcu suprotnom od onoga za šta je Jure Kaštelan celoga života disao.

Splićani masovno odlaze u partizane nakon kapitulacije Italije 1943. godine i privremenog oslobođenja grada od strane jedinica NOVJ. Foto: Wikimedia Commons/Znaci.net

Međutim, verovatno da ništa njegovo nije snažnije od „Tifusara“, pesme koja govori o partizanskoj bespoštednoj borbi i žrtvi, uzvišenosti i te borbe i te žrtve, pesme koja nas na neshvatljiv način, dok je čitamo, baca na neku Neretvu ili Sutjesku, stavlja u kožu pripadnika Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, pesme koja moćno tka atmosferu tog krvavog rata protiv fašizma, negde visoko u bosanskohercegovačkim vrletima; i prilično bi nas iznenadilo ako bismo saznali da reditelj Zdravko Šotra i scenarista Slobodan Stojanović, pre i tokom snimanja filma „Igmanski marš“, nisu čitali „Tifusare“, jer ovi stihovi nepogrešivo evociraju upravo prizore iz tog ostvarenja, kao što svedoče i o velikom uticaju Ivana Gorana Kovačića, kojeg je Kaštelan cenio i poštovao.

Nekima će ovakav izbor bisera naše kulturne baštine biti neobičan, budući da je Jure Kaštelan danas tehnički po nacionalnosti Hrvat, i budući da smo do sada birali „čisto srpske“ bisere, ako je moguće reći „čisto srpske“ bez neke „polu-naci“ konotacije, ali ono što je nastajalo u Jugoslaviji nikada ne sme biti posmatrano i tretirano isključivo uskonacionalno.

Naprotiv, ono što je nastajalo tokom Jugoslavije, jugoslovenska je baština, i time baština svih nas, bez obzira da li smo Srbi, Hrvati, Makedonci, Crnogorci, Slovenci ili Bošnjaci; on jeste hrvatski pesnik a ne srpski, kao što je recimo Zoran Radmilović srpski glumac a ne hrvatski, ali su obojica bili proizvod jugoslovenskog miljea i ne mogu biti posmatrani van njega, utoliko više što su obojica bili antinacionalistički nastrojeni. Tako da se ovde ne radi o prisvajanju tuđih velikana, definitivno ne, već samo o potvrdi i njihove pojedinačne i naše kolektivne širine.

Partizani tokom Bitke na Sutjesci maja-juna 1943. godine. Foto: Znaci.net/Fond Istorijskog arhiva CK SKJ

TIFUSARI

1.

Brojim stope na bijelu snijegu. Smrt do smrti.

Smrt su stope moje.

Smrt do smrti. Smrt do smrti.

Smrt su stope moje.

Svaka

ide

svome

grobu.

Svaka ide svome grobu

ko izvori

svome

moru.

Svaka ide svome grobu.

2.

Hoće li ikad ovom stazom proći

nebo široko, oko puno sreće?

Da li će briznuti frule i izvori

i cvrkutati jutra u proljeće?

Hoće li stope ostati na zemlji

i prkositi krvlju utisnute

ili će snjegovi u mrkloj tišini

zamesti riječi, tragove i pute?

3.

Milan Ostojić, rođen 1931, pripadnik Slavonske omladinske brigade, uništio je neprijateljski tenk 1944. godine. Foto: Znaci.net/Muzej revolucije naroda Jugoslavije

Vijavica. Vjetar vije.

Čovjeka ni vuka nije.

— Ognja, ognja —

kosti vrište.

— Zvijezde, zvijezde —

oko ište.

Žvale mračne, večerat će

moje prste i možđane...

Vijavica. Vjetar vije.

Čovjeka ni vuka nije.

— Ljudi mili, braćo, ljudi...

U tišini

gluvi korak

izmoreni.

Slušam riječi

u ognjici.

— Druže...

— Druže...

Rukom hvatam ladnu ruku.

Idem

nijem

u koloni.

4.

Nemački vojnik negde u Hercegovini dotuca ranjenog partizana, verovatno tokom Bitke na Neretvi, tzv. Bitke za ranjenike. Foto: Znaci.net/Muzej revolucije naroda Jugoslavije

Ne zbori noć.

Tišina bez utvara.

Nijemo

bez glasa

u meni

mrtvac progovara.

Oj, Cetino, moje selo ravno

kud si ravno kad si vodoplavno

Ne zbori noć.

To majka ruke

nad mojim snom

nad svojim sinom

savija

i njena crna

crna

kosa

ko san

na mojem čelu

klija.

Ne zbori noć.

Za gorom

smrt

noževe kuje

i jama — mješina

nozdrve nadima:

požare

i vješala

bljuje.

17-godišnji Slavoljub Slava Ković, mladi partizan kojem su ljotićevci nožem urezali zvezdu petokraku na čelo jer je trpeo mučenje a da nije odao nijedno ime. Streljan je januara 1942. godine. Foto: Znaci.net/Muzej revolucije naroda Jugoslavije

Oj Cetino, moje selo ravno

Ne zbori noć.

bez jutra

i bez krila

još zadnju riječ

i zadnji pozdrav

smrt mi je

ostavila.

5.

Otkuda ovaj dan, ognjeni golub na dlanu,

otkuda ovaj glas, na kojoj obali raste

sav od svitanja? Čuj noć kad vatre u šumi planu.

Otkuda ovaj glas, na kojoj obali raste?

U svakoj stopi, na svakom koraku: sloboda, sloboda,

sloboda iz rane, iz krvi sloboda izraste.

U svakoj stopi, na svakom koraku; sloboda, sloboda.

Kad pjesme umiru, ti što si ljubav sama,

ko divlja ruža na putu, ko raširena krila.

Kad pjesme umiru, ti što si ljubav sama,

hoćeš li umirući živu ljubav dati

što prkosi smrti i čelik prelama?

Hoćeš li umirući živu ljubav dati

što u svakom srcu iznova se rađa,

hoćeš li glasom zore u noći zapjevati?

Ako panem u mraku, prenesi živima pozdrav,

prenesi od groba do srca, pronesi kroz tminu

pjesmu što ne gine; sloboda, sloboda.

6.

Stjepan Stevo Filipović, jedan od najčuvenijih boraca Valjevskog odreda, trenutak pre vešanja diže pesnice visoko i kliče: "Smrt fašizmu — sloboda narodu!". Foto: Wikimedia Commons/United States Holocaust Memorial Museum

Ognjica raste. Rukom ruku hvatam.

Uz čelo druga moje čelo gori.

U požaru ludom kad se pamet mrači

osvetom još jačom, ljubav progovori.

Kolona ide. U groznici rastu

goleme šume suncem rascvjetane.

U mraku čujem žive razgovore,

Očima živih gledam nove dane.

Gledam jezera prozirna i mirna,

vrbu djetinjstva svinutu nad rijekom

i nove riječi nikad nečuvene,

ljude u kraju znanom i dalekom.

Rođena zemljo, nisam te dočeko,

nego u gunju, ušljiv, sav od rana,

nemoćan, zguren, jedva korak vučem —

i zato si jače u me urezana.

Od čela do čela samo vatra gori.

Glad i oganj žedne usne pruža

za kapljom vode. Tmina oči steže,

i što smo bliže zori noć postaje duža.

Korak po korak. Smrt u jarak baci

čovjeka i konja. Za me nema zore,

ali i u smrti mi smo partizani

i naši mrtvi još se jače bore.

(P. L.)