Tišina koja svedoči o bolu i hrabrosti: U ovim kasetama Kosturnice na Novom groblju počivaju srpski ratnici

Foto: Mateja Beljan

Čak i kada se upali svetlo, ovde vlada tišina - strahopoštovanje gotovo vam ne dozvoljava da izustite suvišnu reč. U Spomen-kosturnici branilaca Beograda 1914-1918. okruženi ste kasetama u kojima su smešteni posmrtni ostaci srpskih boraca, a kosti se nalaze i pod zemljom, pod vašim nogama.

Ovaj jedinstveni spomenik nalazi se na Novom Groblju u Beogradu, a iznad nje postavljen je spomenik koji simbolizuje borbu srpskog vojnika i slom neprijatelja u Velikom ratu.

Veliki crni zgaženi orao na podnožju spomenika simbol je pobeđenog neprijatelja, a pored srpskog vojnika nalazi se i autentični top.

Posmrtni ostaci nalaze se u nivou suterena, prigodno oslikanom i nenametljivo ukrašenom prostoru ispunjenom crnim kasetama.

Ovo je jedan od najznačajnijih spomenika srpskim vojnicima iz Prvog svetskog rata. O tome kako je kosturnica podginuta, ko je autor spomenika i zašto je ovo mesto od posebnog značaja za srpsku istoriju, govorila nam je istoričarka umetnosti Snežana Krstanovski.

- Od inicijative za podizanje i idejnog rešenja do same realizacije nije prošlo mnogo vremena. U domaćoj stručnoj javnosti vodila se polemika oko lokacije same kosturnice i spomenika da bi na kraju potraga za boljom argumenatijom i opravdanjem njenog položaja koju je izneo Milan Đ. Radosavljević dovela do toga da se ona nađe, u sredini današnje površine Novog groblja, na prostoru nekadašnjeg srpskog vojničkog groblja. Glavni inicijator za podizanje spomen kosturnice 1926. godine bilo je Udruženje rezervnih oficira i ratnika zajedno sa ženskom sekcijom Fidaka. Tada je na čelu Beogradske opštine bio Kosta Kumanudi. Obavezu ustupanja zemljišta i prenos posmrtnih ostataka, onih koji su život dali za odbranu Beograda ali i onih stradalih za vreme balkanskih ratova, sa vojnih grobova u zajedničku grobnicu-kosturnicu, preuzeli su upravo oni. - objasnila je Krstanovski.

Prvi posmrtni ostaci stigli su i pre no što je kosturnica sagrađena.

- Već 1927. godine ozidani su temelji kosturnice nakon čega su posmrtni ostaci ovih heroja sa vojnih parcela prebečani u džakovima i ostavljeni na samom dnu kosturnice na otvorenom, jer su ekshumacije završene pre pokrivanja odnosno završetka kosturnice. Kosturnica je završena oktobra 1928. godine a na dan primirja 11. novembra iste godine patrijarh Dimitrije u prisustvu sveštensta je i osveštao kosturnicu. U tri kripte ispod kosturnice nalaze se posmrtni ostaci 1074. neidentifikovanih palih ratnika dok su u kosturnici izgrađene pregrade sa metalnim kasetama na kojima se nalaze imena i prezimena 3529. identifikovanih branilaca kao i dan i godina njihove smrti - objašnjava naša sagovornica.

Kada je kosturnica završena Udruženje rezervnih oficira i ratnika na čelu sa Milanom Đ. Radosavljevićem dali su predlog da se nad kosturnicom podigne monumentalni spomenik.

- Verhovski Roman Ivanovič, ruski arhitekta, vajar i učesnik Prvog svetskog rata, svoj dom nakon 1920. godine pronašao je u Beogradu u kome je delovao i radio. Svoj doprinos dao je projektom monumentalnog spomenika iznad kosturnice, a po ideji Milana Đ. Radosavljevića. Jedan deo kompozicije odnosno crni orao takođe je uradio Verhovski dok je figuru vojnika-drugi deo kompozicije radio domaći vajar, takođe ruski đak Živojin Lukić, koji je na Novom groblju gde je i sahranjen zastupljen sa preko 20 dela. Spomenik je izliven od legure bakra, kalaja, bronze i cinka, težine 2.780. kg, a po dimenzijama bio je najveći u Kraljevini SHS. Spomenik je osvećen na Dan mira, 11. novembra 1931. godine. Ovom događaju prisustvoao je kralj Aleksandar i druge istaknute državne i vojne zvanice - priča Krstanovski.

Simbolika spomenika

Spomenik je, za današnje prilike, reklo bi se, skroman, ali njegova velilična je pre svega u simbolici i značaju koji ima za srpski narod. Replika ovog spomenika nalazi se na centralnom trgu u Kraljevu.

- Centralni deo spomenika predstavlja stena koja simbolizuje Državu. Veliki crni zgaženi orao na podnožju simbol je pobeđenog neprijatelja. Vojnik sa puškom kao oličenjem snage i zastavom koja predstavlja državu, je u položaju spremnog očekivanja. Po tumačenju koje je dao idejni tvorac Milan Đ. Radosavljević, monumentalna stena nad kosturnicom simbolizuje snagu naroda koja je naglašena formom dvoglavog belog orla od kamena. Raskinuti lanci simbolizuju ropstvo koje je srpski narod kroz vekove nosio.

- Beli orao je simbol mira, slobode i pravde, a u konfrontaciji sa crnim znači pobedu dobra nad zlim. Veličina crnog orla nije nije umanjena u odnosu na belog, jer umanjivati snagu suparničke strane značilo je umanjivati vlastitu jačinu. Na vrhu stene je vojnik, pobednik, spreman da sa oružjem u ruci brani svoju državu, čiji je simbol visoko uzdignuta zastava. Krst na njenom vrhu, stav vojnika u vidu krsta, i krst na spomeniku znaci su stradanja srpskog naroda. Završna simbolika po zamisli graditelja je: večna slava oružju i junaku pobedniku, u čiju čast je spomenik podignut - govori istoričarka umetnosti.

Nije jedina kosturnica

Novo groblje u Beogradu osnovano je 1886. godine i tada se prostiralo na površini od 2,21 hektar. Danas, ono zauzima površinu od preko 30 hektara. Prva memorijalna celina u okviru Novog groblja nastala je 1907. godine.

- Bila je to prva spomen kosturnica u koju su pohranjeni posmrtni ostaci vojnika stradalih u srpsko-turskim (1876-1878) i srpsko-bugarskom ratu (1885) a koji su preneti sa Tašmajdanskog groblja. Na pločama ove kosturnice ispisana su imena 65 vojnika preminulih u beogradskim vojnim bolnicama ali tu se nalazi i ime jednog ruskog dobrovoljca, što nedvosmisleno govori o prijateljstvu i vezama dva naroda a kao svedok tome su i druge celine, nastale nešto kasnije u okviru Novog groblja. Ovu kosturnicu, koja se nalazi nedaleko od crkve Svetog Nikole, uz istočni grobljanski zid podigla je Beogradska opština - objašnjava Krstanovski.

Kosta Milićević

Među dobrovoljcima u Prvom svetskom ratu bilo je i književnika, pesnika, arhitekata i slikara. Jedan od njih bio je i jedan od naših najistaknutijih slikara impresionista Kosta Milićević. Učestvovao je i kao vojnik ali i kao ratni slikar Vrhovne komande na Krfu. Na papir je prenosio motive sa fronta, vojničke portrete i pejzaže. Ipak najbolja ostvarenja bila su ona podstaknuta ličnim doživljajima sa Krfa. Tada nastaje i serija krfskih pejzaža (Izgled Krfa, Crkva na Krfu, Pristanište na Krfu, Maslinjak i druge). Do tada nedovoljno shvaćen od strane kritike ali po završetku rata u novembru 1919. godine na izložbi ratnih slikara Vrhovne komande, počinje interesovanje za njegov stvaralački opus.

Ipak završio je u bedi, kao što je većinu života i proveo. Preminuo je u vojnoj bolnici od posledica upale pluća u 43. godini. Iako je umro sam njegovu večnu kuću deli sa njegovim saborcima jer su njegovi posmrtni ostaci našli svoje mesto u "Kosturnici branilaca Beograda 1914-1918".

(Telegraf.rs)