Zelena reka, Duh sveti... Misterija imena država u Brazilu i kako su ona nastala

Palata Itamarati, sedište brazilskog ministarstva spoljnih poslova u Braziliji. Foto: Wikimedia Commons/DlauriniJr

Savezna Republika Brazil zvanični je naziv te zemlje, koja je federativna i ustavom definisana kao „nerastopiva unija“ koju čine dvadeset šest saveznih država i jedan Savezni distrikt: ukupno, dakle, postoji dvadeset sedam federalnih jedinica koji čine ono što nazivamo Brazilom.

Ako pratite barem brazilski fudbal, ne mogu vam promaći nazivi gradova i država iz kojih klubovi dolaze, nazivi koji listom zvuče fantastično ali čije značenje nekome ko ne zna portugalski nije jasno. Većina nas ne zna portugalski; ali postoji internet i na njemu svašta može da se sazna pa tako i etimologije naziva brazilskih država. Ako ste se barem jednom u životu zapitali šta znači „Rio de Žaneiro“, na pravom ste mestu.

Krenimo abecednim redom, nakon što napomenemo da samo ime Brazila dolazi od drveta latinskog naziva Caesalpinia echinata, koje je bilo prvi izvozni proizvod ove portugalske kolonije usko vezan za bojenje tkanine u jarkocrveno; ono se na portugalskom zvalo „pau-brasil“, gde „brasil“ znači „crveno kao žeravica“. Zvanično, nazivala se „Zemlja Svetog Krsta“ (port. Terra da Santa Cruz), ali su je ljudi prosto zvali „Zemlja brazila“ (port. Terra do Brasil), i vremenom je narodsko ime potpuno potisnulo zvanično, kao i alternativno nezvanično: „Zemlja papagaja“ (port. Terra di Papaga).

Država Akre najzapadnija je brazilska savezna jedinica. Glavni grad njen je Rio Branko, a zauzima površinu od 152.581 kvadratnog kilometra, što znači da je znatno veća od Engleske, i skoro pa duplo veća od Srbije, ali svejedno tek šesnaesta po veličini u Brazilu. Ime duguje iskrivljenom izgovoru indijanskog imena lokalne reke Akviri, što znači „zelena reka“.

Amazonska prašuma u blizini Manausa, glavnog grada savezne države Amazonas. Foto: Wikimedia Commons/Neil Palmer/CIAT

Alagoas je smešten na istoku, gde udara na Atlantski okean. Glavni grad je Masejo, a sa površinom od 27,7 hiljada kvadratnih kilometara nalazi se na dvadeset petom u Brazilu. Ime ovoj državi dolazi od množine reči „alagoa“, što na arhaičnom portugalskom znači „poplavljeno polje, močvara, laguna“.

Amapa se nalazi na krajnjem severu, i takođe izlazi na Atlantik. Glavni grad je Makapa, koji se nalazi na ušću reke Amazon. Ima površinu od 142.828 kvadratnih kilometara i osamnaesta je po veličini; devedeset odsto njene teritorije pokriveno je Amazonskom prašumom, a sedamdeset odsto NEISTRAŽENOM Amazonskom prašumom. Na jeziku naroda Aravaki, ime ove države znači „zemlja na kraju“.

Amazonas se nalazi na severozapadu Brazila i najveća je njegova savezna država: pokriva površinu od preko milion i po kvadratnih kilometara, čime je uporediva sa Mongolijom. Glavni je grad — Manaus, dobro poznat svim ljubiteljima Mister-Noa. Ime duguje reci Amazon, kojoj su ime nadenuli španski pustolovi i istraživači koji su načuli da El Dorado, legendarni zlatni grad u džungli, čuvaju Amazonke; to je u grčkoj mitologiji pleme žena-ratnica povezano sa Skitima i Sarmatima, ali šta tačno znači nije pouzdano utvrđeno: možda dolazi iz iranskog „ha-mazan“ što znači „ratnici“.

Baija se nalazi na istoku i izlazi na Atlantski okean. Po veličini je peta brazilska federalna jedinica, uporediva sa Kenijom. Ime joj dolazi od staroportugalske reči za zaliv, luku; prvobitno se zvala „Bahia de Todos os Santos“ što bi značilo „Zaliv Svih Svetih“, jer je centralni zaliv otkriven od strane Ameriga Vespučija na katolički praznik Svih Svetih 1. novembra 1502. godine. Glavni grad je Salvador („Spasitelj“), smešten u pomenutom zalivu.

Dijamantski plato u brazilskoj državi Baiji. Foto: Wikimedia Commons/Gustavo Couto

Seara se nalazi na severoistoku, na obali Atlantskog okeana i po veličini je sedamnaesta u svojoj zemlji. Glavni grad njen je Fortaleza (na portugalskom „Tvrđava“), a po površini spada u „donji dom“ brazilske tabele kilometarske kvadrature: sedamnaesta je, uporediva sa Nepalom. Na jeziku naroda Tupi, „si ara“ znači „majka dana“ ili „izvor svetlosti“.

Espirito Santo je država na jugoistoku, a skoro četrdeset odsto njene teritorije otpada na okeansku obalu. Uporediva je sa Estonijom, što se veličine tiče, po čemu je dvadeset trećem mestu u Brazilu. Prestonica njena je Vitorija, ali je Vila Velja najveći grad. Ime joj dolazi od portugalske reči za Duha Svetog. Zove se — Duh Sveti.

Gojas je smešten u centralnom delu zemlje, a glavni grad je Gojanija. Graniči se sa Saveznim distriktom u kojem se nalazi prestona Brazilija (šta više, teritorija za Savezni distrikt je izdvojena iz Gojasa, i potpuno je njime okružena, mada na krajnjem svom istoku dodiruje Minas Žerais), i po veličini je sedma u zemlji, uporediva sa Finskom. I njeno ime potiče iz jezika tupi; značenje imena plemena „Gojaz“ je „jednaki (pojedinci)“.

Maranjao je država na severoistoku, osma po veličini i uporediva sa Vijetnamom, čiji je glavni grad Sao Luis, za koji kažu da od svih brazilskih gradova ponajviše liči na tipični portugalski. Ime joj dolazi od portugalskog izgovara za špansku reč „Maranjon“, što je nekada bilo drugo ime za Amazon.

Ogromno podzemno jezero u pećini u brazilskoj državi Mato Groso do Sul. Reke u toj regiji poznate su po kristalno čistim vodama. Foto: Wikimedia Commons/Caio Vilela

Mato Groso je smešten u zapadnom delu centralnog Brazila, njegov glavni grad je Kujaba, i spada u red najvećih brazilskih država; tačnije, treći je po veličini i uporediv sa Venecuelom. Značenje imena ove države je vrlo živopisno i odgovara njenoj geografiji: na portugalskom „mato groso“ znači „gusto rastinje, gusta šuma“. Tako bi se ova država na srpskom zvala: „Gusta Šuma“.

Mato Groso do Sul je država južno od svoje imenjakinje od koje se otcepila 1970. godine. Kampo Grande („Veliko Polje“) glavni je grad, a po veličini je ovaj „patrljak“ Mato-Grosa šesti u Brazilu, i odgovara veličini Nemačke. Doslovno znači „gusta šuma na jugu“ ili „gusta šuma sa juga“.

Minas Žerais je smešten na jugoistoku, i nadnosi se nad Rio de Žaneiro; njegov glavni grad je Belo Orizonte (bukvalno: „Lepi Horizont“), a po veličini je četvrti, uporediv sa Madagaskarom i nešto veći od Francuske. Devet brazilskih predsednika rodilo se u ovoj državi, više nego u bilo kojoj drugoj. Minas Žerais je nekada bio deo Sao Paula, sve dok nije izbila pobuna protiv krune zbog visokih poreza na sve što se vadilo iz tla. Jer, na teritoriji ove države postojali su bogati rudnici zlata, dijamanata, minerala, svega. Otuda i naziv njegov: Minas Žerais znači „Generalni Rudnici“.

Para je na severu, a njen glavni grad Belem nalazi se na ušću reke Para koja je deo većeg sistema Amazona; zapravo je direktno ušće reke Amazon u relativno blizu i praktično se može reći da je to jedno isto ušće. Para je ogromna država, druga po veličini, po tome slična Angoli. Njeno ime na jeziku tupi-gvarani znači „reka“, pa stoga „reka Para“ znači „reka Reka“.

Belo Orizonte, glavni grad brazilske savezne države Minas Žerais. Foto: Wikimedia Commons/Prefeitura de Belo Horizonte

Paraiba je na severoistoku, izlazi na Atlantski okean, dvadeset prva je po veličini i uporediva sa Hrvatskom. Glavni grad njen je Žoao Pesoa (treći najstariji u Brazilu, nazvan po guverneru te države koji je stradao u atentatu 1930. godine; osnovali su ga Holanđani kao Frederikštat, a posle toga se zvao kao i država). Na izumrlom starotupskom jeziku „parahiba“ je složenica od „para + aiba“ što znači „reka + teška, gruba“, prema tome „teška reka“.

Parana se nalazi na jugu zemlje, Kuritiba joj je prestonicom. Petnaesta je po veličini u Brazilu, uporediva sa Kirgistanom. Spada u red najbezbednijih, po brazilskim standardima, jer je stopa kriminala niska za tamošnje prilike. Takođe je peta po BDP. Njeno ime na jeziku gvarani znači „široka reka“ (ranije se mislilo da dolazi od tupijske reči „parana“ što znači „more“), što se odnosi na reku Paranu, po kojoj je država i dobila ime. Inače prvi Evropljanin koji je plovio uzvodno uz Paranu bio je Sebastijano Kaboto, italijanski istraživač poreklom verovatno iz Venecije, koji je te 1526. godine radio za Krunu Kastilje, odnosno za Španiju.

Pernambuko je još jedna država na krajnjem istoku zemlje, čiji je glavni grad Resife i koja se po prostranstvu pozicionira na devetnaestom mestu, mada po broju stanovnika, sa svojih 9,2 miliona, na sedmom. U pitanju je takođe još jedna država koja etimologiju duguje tupijskom jeziku: naime, Pernambuko je iskrivljeni oblik složenice „parana + mbuka“, što znači „more + šuplje“, odnosno „šuplje more“, što je aluzija na obalske grebene kojih je mnogo; uostalom, i ime Resifea dolazi od portugalske reči za greben.

Nacionalni park „Sera dos Orgaos“ u državi Rio de Žaneiro. U pozadini se vidi vrh Dedo de Deus, „Božiji prst“. Foto: Wikimedia Commons/Carlos Perez Couto

Pjaui je na severoistoku i poseduje najkraću obalu od svih brazilskih država (jer se za razliku od svih ostalih širio iz unutrašnjosti ka okeanu, a ne obrunuto), ali to nije jedina stvar po kojoj je u hendikepu: naime, to je kroz istoriju do danas najsiromašnija tamošnja savezna država. Glavni grad joj je Terezina, a po veličini je jedanaesta i uporediva sa Gvinejom. Na jeziku tupi, „piau“ je vrsta rečne ribe.

Rio de Žaneiro bi se na srpskom zvao: „Januarska Reka“. Prirodna luka u kojoj je smešten jedan od najpoznatijih i najlepših svetskih gradova otkrivena je 1. januara 1502. godine, i tada se verovalo da je u pitanju ušće neke reke. Grad je dao ime svojoj državi, kojoj je prestonica. Kao grad, Rio de Žaneiro je drugi po naseljenosti, odmah posle Sao Paula, a kao država, treći; ali država Rio de Žaneiro je po veličini jedna od najmanjih, jer je 24. od 27 koliko ih ima (računa se i Savezni distrikt). To ipak Januarsku Reku ne sprečava da bude druga najbogatija u zemlji.

Rio Grande de Norte je na severoistoku, na obali Atlantskog okeana, a njegova prestonica je Natal. Što se površine tiče, nalazi se na dvadeset drugom mestu i uporediv je sa — Bosnom i Hercegovinom. Ime ove države na portugalskom znači „velika reka severa“, što je aluzija na reku Potenži na čijem se ušću nalazi Natal, i koja sama na jeziku tupi znači „reka škampi“.

Pogled na Rio de Žaneiro, jedan od najlepših svetskih gradova. Foto: Wikimedia Commons/Ccarelo

Rio Grande do Sul, što znači „velika reka juga“, aluzija je na dve ogromne lagune: pre svega Patos, odnosno „Lagoa dos Patos“ što znači „Jezero pataka“ (dugačko 280 kilometara a široko do 60, proteže se paralelno sa okeanskom obalom) a onda i Mirim; Rio Grande je bio prva naseobina u ovom delu Brazila, koja je dobila ime po tome što je laguna Patos delovala kao reka. Ova država je smeštena na krajnjem jugu, i zapravo je najjužnija brazilska dražava koja se graniči sa Argentinom i Urugvajem. Deveta je po veličini, uporediva sa Ekvadorom. Glavni grad je Porto Alegre: „Vesela Luka“.

Rondonija je na severozapadu, sa Porto-Veljom kao glavnim gradom. Po prostranstvu koje pokriva uporediva je sa Laosom, i trinaesta je u svojoj zemlji. Po imenu je jedinstvena. Naime, nazvana je po brazilskom maršalu Kandidu Rondonu (1865—1958), poznatom po istraživanju Mato-Grosa i zapadne Amazonije, kao i po tome što je celoga života podržavao domorodačko stanovništvo; prvi je direktor Indijanske nacionalne fondacije, vladine agencije za zaštitu indijanskih interesa i kulture. Ranije se država zavala Gvapore, što na jeziku tupi znači „put ka jezeru“.

Roraima je na severozapadu, i zapravo su njeni delovi najseverniji od svih brazilskih krajeva. Glavni grad ove države je Boa Vista („Dobar Pogled“), po veličini je četrnaesta, slična Gvajani. Naziv duguje planini Roraima, čije bi ime na jeziku naroda Janomami trebalo da znači „grmeća planina“; drugi misle da je to reč iz jezika naroda Pemon, i da kod njih „roroi“ znači „plavo-zelena (boja)“ a „ma“ — „veliko“. Država se ranije zvala Rio Branko, što na portugalskom znači „bela reka“.

Avenija Paulista u Sao Paulu. Foto: Wikimedia Commons/Rodrigo.Argenton

Santa Katarina je na jugu, glavni grad je Žoinvile, dvadeseta je po veličini i odgovara u tom smislu Portugaliji, a što se imena tiče, u suštini se zove Sveta Katarina. Ime je dobila po Svetoj velikomučenici Ekatarini Aleksandrijskoj, ranohrišćanskoj svetiteljki. Zapravo, država ime duguje ostrvu Sveta Katarina koje je prvo u njoj bilo naseljeno, i to od strane Španaca.

Seržipe se nalazi na severoistoku, na obali Atlantika. To je toliko mala država da od nje nema manje: jedino je Savezni distrikt manji, ali on nije u užem smislu reči država. Uporediva je sa El Salvadorom. Glavni grad je Arakažu, a država ime duguje domorodačkom poglavici Serižipeu, ili pak tupijskoj složenici „siri jibe“ što znači „potok s rakovima“.

Sao Paulo je počeo svoju istoriju kao jezuitski manastir Sao Paulo dos Kampos de Piratininga, što bi u prevodu na srpski značilo „Sveti Pavle u Poljima Piratininge“ (Polja Piratininge je bio naziv tog kraja). Oko manastira — utemeljenog 25. januara 1554. godine — razvilo se selo, na koje se preneo naziv. Selo je poraslo i postalo grad. Grad je preneo svoje ime na teritoriju, odnosnu državu. Država je dvanaesta po veličini u Brazilu i uporediva sa Ujedinjenim Kraljevstvom, ali sa svojih 45,5 miliona žitelja najmnogoljudnija. Takođe — najbogatija.

Država Tokantins je u središtu Brazila, i nastala 1988. godine kada je izdvojen severni deo Gojasa. Dve godine kasnije počela je izgradnja prestonice Palmasa, najmlađeg brazilskog grada koji je smešten tačno u geografskom središtu najmlađe države. Deseta je po veličini, uporediva sa Burkinom Faso. Ime duguje reci Tokantins čiji naziv opet dolazi iz jezika tupi: „tukan + tin“; tukan je čuvena južnoamerička ptica, dok „tin“ znači nos; reka Araguaja uliva se u reku Tokantins i na tom mestu njih dve oblikuju nešto što liči na nos tukana, mada je oblast tako zvana davno pre nego što su karte otkrile na šta liči.

(P. L.)