Orijentalni Beograd pod lupom istoričara: Derviški redovi, džamije, turbeti i amami, šta je ostalo sačuvano?

Stručnjaci, pre svega istoričari umetnosti Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, brinu se i za očuvanje objekata iz perioda turske vladavine Beogradom. Iako je malo toga ostalo na ulicama grada, istorijska građa, fotografije i putopisi svedoče o tri i po veka osmanske vlasti Beogradom.

Zamolili smo istoričare umetnosti ovog Zavoda da nam približe značaj i važnost orijentalnog nasleđa Beograda i zahvaljujući njima uplovili smo u davnu prošlost Beograda.

Preporučujemo

• Koja je građa na raspolaganju istoričarima i istoričarima umetnosti kada je u pitanju istraživanje orijentalnog, turskog Beograda?

Tragovi arhitektonskog i urbanog razvoja Beograda u periodu turske vladavine (1521–1867) dostupni su nam u srazmerno malom obimu. Retki očuvani spomenici i nešto bogatija arhivska građa predstavljaju daleke odjeke značaja ove faze u društveno-političkom, kulturno-istorijskom i arhitektonsko-urbanističkom razvoju prestonice. Mada je, svojim geografskim i geopolitičkim položajem, Beograd oduvek bio izložen uticajima islamske kulture, oni dobijaju jasnije i sveobuhvatnije okvire sa Osmanskim osvajanjima Balkana i zauzimanjem grada na ušću Save u Dunav 1521. godine. Vredno svedočanstvo gotovo tri i po veka duge turske vladavine Beogradom predstavljaju turski i austrijski planovi grada, katastarski popisi i vakufname, dela likovne kulture i stare fotografije, a pre svega bogata putopisna građa u kojoj se srazmerno velika pažnja poklanjala beleškama o delima monumentalne islamske arhitekture, broju i mestima na kojima se nalaze džamije, tekije, amami, bezistani, karavan-saraji i dr.

• Koje podatke imamo o tekijama i derviškim redovima u Beogradu?

U vreme kada je boravio u Beogradu, Elvija Čelebija piše o sedamdeset tekija, od kojih je pouzdano ubicirana tek nekolicina. Međutim, podaci o broju beogradskih tekija svedoče o razvijenom verskom životu islamske zajednice i derviškim bratstvima, od kojih je pouzdano potvrđeno prisustvo bajramija, melamija, bektasija, halvetija, gulšenija, kadirija, hindija, mevlevija, nakšibendija, rifaja, sadija, sunbulija, šabanija, šazilija i ušakija.

Foto: Shutterstock

Među beogradskim tekijama, posebno mesto pripada Hadži-Šejh Muhamedovoj tekiji koja se nalazila u okviru kompleksa Šeih-Mustafinog turbeta. Poznata na osnovu fotografija i skica, nalazila se na početku današnje Višnjićeve ulice, u bloku između Višnjićeve, ulice Zmaja od Noćaja i Studentskog trga, koja je na austrijskom planu Beograda iz 1789. godine upisana kao Derviška. Kao što je već rečeno, predstavljala je deo kompleksa Šeih-Mustafinog turbeta, do danas očuvanog objekta funerarne namene.

• Šta znamo o Šeih-Mustafinom turbeu?

Šeih-Mustafino turbe sagrađeno je 1783/4. godine na grobu hadži-šeiha Mustafe, derviša koji je jedno vreme bio starešina tekije. Turbe ima šestougaonu osnovu nad kojom se uzdiže takođe šestougaoni tambur koji nosi kupolu kružne osnove. Ozidano je kamenom. Kameni okvir portala i podeoni venci su profilisani. Unutrašnjost je ukrašena zapisima iz Kurana. Na sredini prostorije nalazi se pokriven sarkofag koji obeležava grob. Za tekiju hadži-šeiha Muhameda i turbe šeiha Mustafe vezani su sudbonosni istorijski događaji za međusobni odnos Turaka i Srba, osvajača i oslobodilaca.

Foto: Mateja Beljan

Tekija je u srpskom ustanku 1804–1813. godine jedno vreme služila kao sedište Praviteljstvujućeg sovjeta, najviše izvršne vlasti novostvorene države. U njoj je 1811. godine umro Dositej Obradović. Kao jedini očuvani deo kompleksa, Šeih-Mustafino turbe predstavlja spomenik kulture od velikog značaja (Odluka o utvrđivanju, "Sl. glasnik SRS" br. 14/79). Takođe, nalazi se u okviru prostorne kulturno-istorijske celine od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju "Područje oko Dositejevog liceja" (Odluka o utvrđivanju, "Sl. glasnik SRS" br. 16/90).

• Koliko je značajno Damad Ali-pašino turbe?

Pored Šeih-Mustafinog turbeta, do danas je očuvano još samo Damad Ali-pašino turbe, locirano u središnjem delu Gornjeg grada Beogradske tvrđave. U pitanju je šestougaona građevina podignuta 1784. godine nad grobom turskog zapovednika Beograda Izet Mehmed-paše. Oštećeno u prvom srpskom ustanku, turbe je obnovljeno 1818–1819. godine zaslugom Marašli Ali-paše i posvećeno sećanju na Damad Ali-pašu, slavnog vojskovođu koji je poginuo u bici kod Petrovaradina 1716. godine, a čije ime i danas nosi. Više puta razarano, obnovljeno je pred Drugi svetski rat, kada je pronađen i ponovo postavljen stari nišan posvećen Damad Ali-paši. Objekat Damad Ali-pašinog turbeta nalazi se u okviru prostorne kulturno-istorijske celine od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju "Beogradska tvrđava" (Odluka o utvrđivanju, "Sl. glasnik SRS" br. 14/79).

Foto: Mateja Beljan

• Koje su bile najznačajnije džamije u Beogradu?

Pored navedenih očuvanih funerarnih spomenika islamske arhitekture u Beogradu, svojim značajem izdvajale su se i džamije kao prvorazredni verski objekti islamske zajednice. Na osnovu već pomenutih izvora, poznato nam je nekoliko džamija na teritoriji Beograda – Defterova džamija na uglu ulica Vuka Karadžića i Obilićevog venca, Batal džamija na Bulevaru kralja Aleksandra, Kizlar Agina džamija na uglu ulica Braće Jugovića i Višnjićeve, kao i džamije Sultana Mahmuda u Gornjem gradu i Hasan-paše u Donjem gradu Beogradske tvrđave – od kojih je do danas očuvana samo Bajrakli džamija u Gospodar Jevremovoj ulici br. 11.

• Kada je podignuta i koliko je značajna Bajrakli džamija?

Podignuta je u vremenskom periodu između 1660. i 1688. godine kao zadužbina Sulejmana II i jedini je, od mnogobrojnih džamija i mesdžida 17. veka, sačuvani objekat islamske sakralne arhitekture u Beogradu. Naziv je dobila po bajraku (bayrak) koji je sa njenog minareta istican kao znak za početak molitve i drugih verskih obreda u ostalim varoškim džamijama. Bila je od posebne važnosti i zbog istaknute lokacije na kojoj se nalazila, sa koje se mogla videti iz više delova grada, što je i razlog postavljanja bajraka na njeno minare. U vreme austrijske vladavine, kada je i srušen najveći broj džamija, bila je pretvorena u katoličku crkvu (Domkirche), da bi joj ubrzo, po povratku Turaka, bila vraćena izvorna namena.

Foto: Mateja Beljan

I sama ulica u kojoj se nalazi nosila je naziv Bajraklijska tj. Džamijska. Obnovljena je inicijativom kralja Milana Obrenovića. Arhitektonski je koncipirana kao ustaljeni tip jednoprostrne građevine sa kupolom na trompama i minaretom uobičajene profilacije, postavljenim sa desne strane ulaza. Masivna fasada i osmougaoni tambur kupole probijeni su prozorskim otvorima koji su završeni karakterističnim prelomljenim lukovima. S obzirom na svoje arhitektonsko-urbanističke i kulturno-istorijske vrednosti, proglašena je za spomenik kulture od velikog značaja (Odluka o utvrđivanju, "Sl. glasnik SRS" br. 14/79). Takođe, nalazi se u okviru zaštićene okoline prostorne kulturno-istorijske celine od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju "Područje oko Dositejevog liceja" (Odluka o utvrđivanju, "Sl. glasnik SRS" br. 16/90).

• Koji su ostaci orijentalnog Beograda, a da nisu striktno vezani za islam?

Pored verskih objekata, memoriju na nekadašnje tursko kupatilo, jedno u nizu u okviru pojasa uz Dunav, čuva objekat utvrđen za spomenik kulture pod nazivom "Parno kupatilo Braće Krsmanović" (Odluka o utvrđivanju, "Sl. glasnik RS" br. 32/01). Formirano je u prvim decenijama 20. veka pregradnjom malog amama za koji se pretpostavlja da potiče iz 18. veka.

Mada očuvani u srazmerno malom obimu, objekti islamskog verskog nasleđa u Beogradu prepoznati su u okviru integralnog pristupa vrednovanju i zaštiti nepokretnih kulturnih dobara na teritoriji grada, kao ključna uporišta koja formiraju njegovu multietničku i multikonfesionalnu prostornu sliku. Svi očuvani objekti islamske sakralne arhitekture snimljeni su, dokumentovani i valorizovani u okviru višedecenijske delatnosti Zavoda za zaštitu spomenika kulture i zaštićeni kao pojedinačna kulturna dobra i delovi prostornih kulturno-istorijskih celina od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju.

(Telegraf.rs)