Bez Karađorđa ne bi bilo "Braće Karamazov": Koji su pisci i pesnici veličali našeg vožda i jedna zaboravljena irska pesma o njemu

Vožd Karađorđe u ikonografskoj crnoj ruskoj pukovničkoj dolami. Foto: Wikimedia Commons/royalfamily.org

Moderna istorija Srba nezamisliva je bez vožda Đorđa Petrovića, od strane Turaka prozvanog Karađorđem, odnosno Crnim Đorđem. Toliko bi bila nezamisliva, da se može reći taj čovek, ta ličnost, kao gorostas stoji iznad svih potonjih i srpskih vladara i prvaka.

Preporučujemo

Značaj Karađorđev, bio je momentalno jasan svim njegovim savremenicama, kako među Srbima tako i drugde po Evropi, koja je o njegovim podvizima čitala u „stručnoj“ literaturi ali i u narodnim epskim pesmama Srba koje je zabeležio i na nemački preveo te objavio veliki Vuk S. Karadžić. Slepi Filip Višnjić i ostali guslari i narodni pesnici tako su bili prvi koji su umetničkim delima počeli da dižu spomenik tom divu srpske istorije, dok je Vuk bio prvi koji je ta dela pretočio u pisanu književnost.

Ali je vožd još za svoga života počeo da se javlja i u svetskoj književnosti. Tako već 1812. godine tada mladi mađarski dramaturg Ištvan Balog (1790—1873) piše svoj prvi pozorišni komad "Crni Đorđe", koji avgusta te godine — dok Prvi srpski ustanak još uvek traje — doživljava svoju premijeru. Balog je inače važna ličnost za razvoj mađarskog teatra u devetnaestom veku, čovek koji je utemeljio mnoga pozorišta i pozorišne trupe i napisao veći broj predstava tokom narednih decenija, ali takođe i čovek koji je svoj narod zadužio živom prevodilačkom aktivnošću.

Spomenik Aleksandru Puškinu u Parku Ćirila i Metodija, kod Vuka. Foto: Wikimedia Commons/PedjaNbg

Nekoliko godina kasnije Karađorđe se obreo u „Pesmi o Đorđu Crnom“ (link ka izvornoj ruskoj verziji), mladog Aleksandra Sergejeviča Puškina (1799—1837). Izvori građe koju je Puškin za pisanje ove pesme koristio, nisu u potpunosti poznati, ali ih je sudeći po njegovim beleškama bilo više; izgleda da je glavni izvor bila knjiga „Putešestvije u Moldaviji, Vlaškoj i Srbiji“ Dmitrija Nikolajeviča Bantiš-Kamenskog.

Principijelna razlika između ove pesme i srpskih narodnih pesama leži u tome, što u potonjima Karađorđe ne ubija oca već očuha; Puškin se time bavi i u pesmi "Kćeri Karađorđa" (link ka izvornoj ruskoj verziji) koju je napisao 1820. godine tokom svog izgona na jug, na Krim i Kavkaz (to je zapravo prva pesma koju je tamo napisao), do kojeg je došlo upravo zbog nekih pesama, koje su uvredile cara Aleksandra, arhimandrita Fotija i generala Alekseja Arakčeveja.

Mogao je zapravo Puškin da prođe i gore, jer je bilo priča o sibirskom egzilu, ali je u njegovu korist intervenisao pisac i istoričar Nikolaj Mihailovič Karamzin. Ironija je u tome, što je za njegov progon odgovoran upravo jedan Srbin, grof Mihail Miloradovič, o kojem smo jednom prilikom pisali kao o čoveku koji je nakon smrti imperatora Aleksandra bio de fakto diktator carstva čitavih šesnaest dana.

„Atentat na Karađorđa“, Mor Tan, 1863. Foto: Wikimedia Commons/than.rs

Tako Puškinova buntovnička priroda, maltene revolucionarni duh, objašnjavaju veliku fascinaciju našim herojem, koji je i sam bio revolucionar. Uostalom, početkom tridesetih godina devetnaestog veka, najveći ruski pesnik svih vremena planirao je da napiše veliki epski roman smešten u doba Pugačovljevog ustanka, velike kozačke seljačke bune protiv carske vlasti Katarine Velike, bune koja ime duguje svom voždu, donskom kozaku Jemeljanu Pugačovu.

Ideja, kojoj će se kasnije vratiti ali koju neće uspeti da sprovede u delo pre smrti, vrtela se oko junačkog plemića koji prelazi na stranu pobunjenika — krajnje revolucionarno i provokativno prema carskom režimu.

Irski pesnik, pisac, istoričar i anglikanski sveštenik Džordž Kroli (1780—1860) takođe je autor jedne melanholične poeme o Karađorđu, ali je nju danas praktično nemoguće pronaći. Čak je i viktorijanski časopis „All the Year Round“ u svom izdanju od 27. novembra 1875. godine naziva — "zaboravljenom, ali produhovljenom pesmom"!

Nismo se usudili ni da pokušamo da je sa ovog poetskog i arhaičnog engleskog prevedemo na srpski, tako da smo, nakon kraćeg dvoumljenja, a da bi se barem taj odlomak koji je štampan u ovom časopisu spasao (dakle, nije cela pesma), odlučili da je prenesemo u originalu (ko ne zna engleski, nadamo se da neće zameriti jer je vrlo važno objaviti je):

Fjodor Dostojevski. Foto: Wikimedia

"Twas noon! a blood-red banner played

Above thy rampart porte, Belgrade.

All tongues are silent in the group,

Who round that fearful stranger troop.

A peasant’s robe is o’er him flung,

A swordless sheath beside him hung.

He sits a charger—but a slave

Now holds the bridle of the brave;

An Ethiop headsman, low’ring near,

Shows where must close his stern career.

A trumpet rang, the turban’d line

Clashed up their spears, the headsman’s sign;

Then, like the iron in the forge,

Blased thy dark visage, Czerny George!

He knew that trumpet’s Turkish wail,

His guide through many a forest vale;

When, scattering like the hunted deer,

The Moslem felt his early spear.

That day his courser to the knee

Was bathed in blood, and Servia free!"

Daljem, div francuske književnost Onore de Balzak u svom romanu „Un début dans la vie“ iz 1842. godine, koji se može prevesti kao "Prvi koraci" i koji je deo serijala "Ljudska komedija", imenuje Karađorđa kao dedu jednog od glavnih likova.

Pet godina kasnije Njegoš svoj veličanstveni "Gorski vijenac" posvećuje "prahu oca Srbije", odnosno Karađorđu, a čak su i "Braća Karamazov", najčuveniji roman Fjodora Dostojevskog iz 1880. godine, inspirisani i ime duguju srpskom voždu, jer je prefiks "kara" popularizovan u Rusiji upravo zahvaljujući njemu.

(O. Š.)