48 godina od proglašenja Ustava koji je dezintegrisao Srbiju

Foto: Shutterstock

U Skupštini SFRJ 1974. godine proglašen je Ustav za koji je rečeno da je "nova etapa u razvitku jugoslovenskog socijalističkog samoupravljanja", kojim je zemlja konfederalizovana, a Srbija dezintegrisana, pretvaranjem njenih pokrajina Kosova i Metohije i Vojvodine u svojevrsne "države u državi".

Ustavno rešenje iz 1974. iako je podstaklo značajne promene u državnom i društveno-ekonomskom uređenju zemlje, ujedno je omogućilo i pripremilo razbijanje Jugoslavije početkom devedesetih 20. veka.

Preporučujemo

Iako se novi ustav u većoj meri bavio kodifikovanjem društveno-ekonomskog sistema prema krajnjim dometima teorije samoupravnog socijalizma, najviše kontroverzi i istorijskih posledica proisteklo je iz odredaba o državnom ustrojstvu SFRJ, koje su kasnije korišćene kao pravni temelj za proces raspada SFRJ i različito tumačene od strane zaraćenih strana tokom oružanih sukoba na prostoru bivše SFRJ.

Usvajanju Ustava prethodili su značajni politički događaji koji su se dogodili nekoliko godina ranije, a koji su označili početak federalizacije zemlje. Najprije je u leto 1966. smijenjen sa svih funkcija Aleksandar Ranković, jedan od najbližih saradnika Josipa Broza Tita, koji je bio protivnik federalizacije. Pobedila je struja koju je predvodio Edvard Kardelj i tako je počela postepena federalizacija. Godine 1968. i 1971. usvojeni su amandmani na tadašnji savezni Ustav, kojima je uvedeno Predsedništvo SFRJ kao kolektivni organ rukovođenja. Krajem iste godine smenjeno je kompletno republičko rukovodstvo SR Hrvatske koje je propagiralo nacionalističku politiku, a u jesen iduće godine izvršena je kadrovska čistka u rukovodstvu SR Srbije. Nakon svega toga, sve je bilo spremno za donošenje novog saveznog Ustava.

Najviše primedbi na državno uređenje po Ustavu iz 1974. imala je SR Srbija

U pogledu državnog uređenja, pokrajine u sastavu SR Srbije (SAP Vojvodina i SAP Kosovo) dobile su još veća prava nego što su imale ranije. Pokrajine su imale svoja državna i partijska predsedništva. Njihova teritorija nije se mogla menjati bez odluke pokrajinske skupštine, a pokrajinske vlasti imale su čak pravo veta na odluke vlasti u Srbiji.

Tito je proglašen za doživotnog predsednika Jugoslavije i njegovo ime je ušlo u tekst Ustava. On je bio istovremeno predsednik Republike i predsednik Predsedništva SFRJ. Nakon njegove smrti sve njegove funkcije bi prešle na Predsedništvo.

Tokom javne diskusije o predloženim promjenama Ustava profesor beogradskog Pravnog fakulteta dr Mihajlo Đurić osuđen je na kaznu zatvora nakon objave održanog govora u kojem se protivio sprovođenju planiranih ustavnih promena. Đurić je upozorio da predložena ustavna promena ne samo što iz osnova menja karakter dosadašnje državne zajednice jugoslovenskih naroda, već i odbacuje samu ideju jedne takve državne zajednice. Najviše primedbi na državno uređenje po Ustavu iz 1974. imala je SR Srbija.

U početku se od saveznih vlasti tražilo da ubede pokrajine da ispravno interpretiraju Ustav, po kojem je Srbija ipak bila suverena republika sa odgovarajućim stepenom autonomije za svoje pokrajine. Međutim, nakon Kardeljeve (1979) i Titove smrti (1980) sve teže je bilo arbitrirati u sporovima između republika i pokrajina.

Osma sednica Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije

Sredinom 1980-ih srpsko rukovodstvo je sve glasnije tražilo promenu Ustava, a ne više samo ispravnu interpretaciju. Predsedništvo SFRJ iniciralo je usvajanje više od 130 amandmana. Nešto kasnije došlo je i do obračuna unutar srpskog rukovodstva.

Na Osmoj sednici CK SK Srbije, septembra 1987. godine, pobedila je struja Slobodana Miloševića koja je energično i oštro zahtevala raskid sa Ustavom iz 1974. Tako je krajem 1988. došlo do smene kompletnih rukovodstava u obe pokrajine, a u proleće 1989. godine usvojeni su amandmani na Ustav Srbije, koji su znatno suzili ovlašćenja i prava pokrajina. Konačan raskid sa ustavnim rješenjima iz 1974. Srbija je završila septembra 1990. godine, kada je dobila potpuno novi Ustav.

Sretenjski ustav iz 1835. godine predstavlja prvi ustav moderne srpske države, a tokom moderne istorije, od tada do danas, Srbija je promenila trinaest ustava.  Tri kao vazalna država, četiri kao nezavisna država, dva u vreme Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i Kraljevine Jugoslavije i četiri kao članica Federativne Narodne Republike Jugoslavije, Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, Savezne Republike Jugoslavije i Državne zajednice Srbija i Crna Gora. U proseku rok važenja navedenih ustava bio je nešto kraći od 14 godina.

Novi Ustav Srbije iz 1990. godine, uveo je višestranački politički sistem i jednakost svih oblika svojine, iako ga je donela jednostranačka skupština. Rešenja prethodno usvojenih ustavnih amandmana koja su se odnosila na položaj autonomnih pokrajina postala su sastavni deo novog ustava. Uveden je polupredsednički politički sistem, u kom su ovlašćenja šefa države proisticala iz njegove neposredne izbornosti. Vlada je odgovorna pred Narodnom skupštinom, koja je bira.

Ustav iz 1974.  pravni temelj za proces raspada SFRJ

Raspadom SFRJ u zemlji je buknuo rat, a u takvim uslovima formirana je dvočlana federacija Srbije i Crne Gore – Savezna Republika Jugoslavija, čiji je ustav proglasilo Savezno veće SFRJ sa preostalim delegatima 1992. godine. Iako je SRJ nastojala da se predstavi kao naslednica SFRJ, međunarodna zajednica to nije priznavala. Ustav SRJ utvrđuje suverenost građana, vladavinu prava i slobodnu ekonomiju. Udaljavanje dveju republika ona je počinjala sve više da slabi, a kosovska kriza, bombardovanje i usvajanje ustavnih amandmana 2000. su taj proces samo ubrzali.

Predstavnici republika i savezne države (uz prisustvo funkcionera EU), 2002. godine, potpisali su Beogradski sporazum, kojim je stvorena državna zajednica Srbija i Crna Gora (po svom karakteru realna unija). Ustavna povelja usvojena je 2003. godine. Procedura promene saveznog ustava nije ispoštovana, niti je stvoren funkcionalni model odnosa između dveju republika sa odgovarajućim nadležnostima zajedničke države. Ipak, prema mišljenju stručnjaka, Povelja je bila mnogo kvalitetnije napisana i sadržala je bolja rešenja, posebno u oblasti ljudskih i manjinskih prava i sloboda, u odnosu na važeći Ustav od 2006. godine.

Vremenski oročenu mogućnost referendumskog izjašnjavanja o nezavisnosti 2006. Crna Gora je iskoristila. Crna Gora proglašava nezavisnost, a Srbija postaje pravna naslednica SCG.

Aktuelni Ustav, prve izmene u pravosuđu  

Na dvodnevnom referendumu građani Srbije prihvatili su novi Ustav koji je Skupština proglasila 8. novembra 2006. godine. Suštinskih izmena u političkom sistemu Republike Srbije nije bilo, izuzev činjenice da više nije članica jedne složene države – federacije. Ipak, ovaj Ustav sadrži niz nelogičnosti i veoma je kritikovan od trenutka donošenja. Sam način donošenja Ustava je sporan.

U ovom trenutku inicijative za promenu Ustava su sve brojnije u dovode se u vezu sa pitanjem dijaloga sa Prištinom, redefinisanja položaja i ukidanja AP Vojvodina, evropskim integracijama itd. U Srbiji je 16. januara održan referendum na kojem su se građani izjašnjasnili o promeni Ustava Srbije u oblasti pravosuđa.

(Telegraf.rs)