Porodicu srpskog dečaka su proterale ustaše, a njega su ubili zlotvori: Sad uspomena na njega trune u korovu

Foto-kolaž: Telegraf.rs, Wikipedia

Nekad smo svi s ponosom, prkosom i tugom izgovarali njegovo ime, a današnja deca gotovo i da ne znaju za njega. Spomenik koji smo podigli njemu i drugoj deci herojima danas je zarastao u korov, zaboravljen i napušten.

A on je bio i ostao samo jedan hrabar, hrabar srpski dečak koji je dao život za slobodu ovog naroda, dečak čija teška, preteška sudbina simbolizuje i borbu naših ljudi protiv svih koji su nam vekovima pretili i pokušavali da nas porobe.

Preporučujemo

Boško Buha, dete koje je imalo 15 godina kad su njega i njegovu porodicu ustaše proterale iz Hrvatske, dete koje se od svoje 15. godine borilo protiv Nacista i domaćih izdajnika, dete koje je ubijeno pre nego što je postalo punoletno.

Boško Buha, legendarni narodni heroj Jugoslavije, pionir-bombaš, mučenik, idol mladih generacija u bivšoj Jugoslaviji.

Na mestu gde je ubijen, 1943. godine, podignut je 1964. godine pionirski Spomen dom "Boško Buha", u selu Jabuka kod Prijepolja. Na ovo mesto su u godinama koje su sledile dolazili mladi iz čitave Jugoslavije, da čuvaju uspomenu na srpskog dečaka koji je postao simbol pravde, nade, hrabrosti i borbe za slobodu.

Na mestu gde je Boško ubijen postavljen je kamen sa natpisom "Ovde je 1943. godine poginuo pionir, borac i narodni heroj Boško Buha", a pored njega je zasađeno 17 borova, od kojih je svaki simbolizovao jednu godinu Boškovog mladog ubijenog života. Boškov otac Rade Buha je gledao kako njegov sin dobija ovo spomen-obeležje, koje je zatim pretvoreno u memorijalni kompleks "Boško Buha", u okviru kojeg su postavljena i druga spomen-obeležja Bošku i njegovim drugovima, pionirima-borcima. 27. septembra 1973. formirana je "Aleja neustrašive mladosti", sačinjena od osam bronzanih spomen-bisti jugoslovenskih pionira-partizana iz svih republika i pokrajina SFRJ. Dragan Kovačević, Lepa Radić, Vera Miščević, Mate Blažina, Savo Jovanović Sirogojno, Milan Mravlja.

Bilo je to sveto mesto socijalističke Jugoslavije, čiji najveći i najsvetiji heroj je bio jedan hrabri, ponosni i dobri srpski dečak zvani Boško.

Fast forward 50 godina, i Memorijalni centar "Boško Buha" je neprepoznatljiv. Spomen dom, koji je nekad bio pun dece koja su učila lekciju iz slobode, danas je zarastao u korov, razbijenih vrata i prozora, napukle fasade... Biste deci-herojima, među kojima je i Boškova, zarasle su u korov, niko ih ne gleda, niko ne održava... Tuga kojom danas odiše ovo mesto svojevrstan je spomenik pogaženim i rasprodatim idealima za koje su ginula ova hrabra deca.

Dok hodamo okorovljenim stazicama, bacamo pogled na uvek mlada lica koja nas posmatraju sa bisti.

"Za koga ste vi ginuli, kad vam ovako vraćaju? Bolje da ste sarađivali sa okupatorima, danas bi vas već lepo rehabilitovali...", kaže naglas kolega koji slika ovaj jad i bedu.

Redakcija Telegrafa kontaktirala je opštinu Prijepolje, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, kao i SUBNOR, pitajući ko je nadležan za ovo nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja i da li je iko pokrenuo inicijativu za njegovo renoviranje.

Iz Republičkog zavoda za zaštitu spomenika za Telegraf.rs izjavilu su da je memorijalni kompleks "Boško Buha" u njihovoj nadležnosti.

- Memorijalni kompleks Boško Buha je utvrđen kao nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja, i kao takvo nalazi se u nadležnosti Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture.

Kako su iz zavoda naveli, više puta u prošlosti vodili su razgovore sa predstavnicima Opštine Prijepolje i prijepoljskim institucijama oko obnove ovog kompleksa.

- Oko toga smo razgovarali i sa nadležnim ministarstvima. Međutim, imovinski odnosi i problemi finansiranja nisu omogućavali da se ode dalje od inicijalnih razgovora - kazali su dodajući da je su ove godine ponovo inicirali rad na revitalizaciji kompleksa i započeli određene aktivnosti na tome.

- Nadležne institucije Republike Srbije (pre svih Ministarstvo kulture, Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja i Republički zavod za zaštitu spomenika kulture) u ovom trenutku rade na otklanjanju mnogobrojnih problema koja postoje na Kompleksu. Republički zavod je započeo rad na izradi projektne dokumentacije za obnovu najvažnijih objekata u okviru Kompleksa, a radi se i na sagledavanju mogućnosti za revitalizaciju celog Kompleksa.

Jedna od namera Rebupličkog zavoda jeste i da Memorijalni kompleks Boško Buha ponovo zaživi, i, naravno, ostane nepokretno kulturno dobro.

- U okviru svojih aktivnosti Republički zavod priprema i reviziju Odluke o utvrđivanju, kojom bi se jasnije odredile mere zaštite celog Kompleksa i njegove okoline.

Iz opštine Prijepolje naveli su da je ceo kompleks pod zaštitom države kao spomenik kulture od izuzetnog značaja i da pod njega spadaju objekti, hotel, muzejski kompleks, te da je njegova veličina oko 5 hektara.

Kako je za Telegraf.rs izjavio predsednik opštine Prijepolje Drago Popadić, vlasnik ovog kulturnog dobra jeste Ugostiteljsko turističko preduzeće „Putnik Jabuka“ koje je trenutno u stečaju, a kako tvrdi, ovaj kompleks čini deo njihove stečajne imovine.

- Više puta je u zadnjih 10 godina formirana komisija od strane opštine koja se bavila revitalizacijom ovog kompleksa. Glavni problem je predstavljalo pravo vlasništva koje ima UTP "Putnik Beograd". U martu mesecu 2023. godine, po nezvaničnim informacijima, Ministarstvo kulture je najavilo da neće biti prodaje ovog kompleksa - kazao je predsednik opštine Prijepolje Drago Popadić.

Iz opštine se nadaju da će se pitanje ovog kompleksa ipak rešiti, jer bi to imalo veliki uticaj za grad.

- Renoviranje i preuređivanje ovog kompleksa bi imalo veliki uticaj, tačnije vratilo bi Jabuku na turističku mapu - zaključio je Popadić.

SUBNOR se našoj redakciji nije oglasio u vreme pisanja ovog teksta.

Sudbina dečaka-heroja, Boška Buhe

Prisetimo se sudbine srpskog dečaka-heroja, koji je danas na silu zaboravljen, a duh mu je okovan korovom, na ovoj granici Srbije sa Crnom Gorom. Prisetimo ga se onako kako ga je opisao Jovan Radovanović:

"Boško Buha (1926-1943) bio je učesnik Narodnooslobodilačke borbe, pionir i borac-bombaš Druge proleterske brigade i narodni heroj Jugoslavije.

Nakon okupacije Jugoslavije, 1941. godine, ustaše su ga sa porodicom proterale iz rodne Slavonije, pa je prešao u zapadnu Srbiju, u Jadarsku Lešnicu. Tu je oktobra 1941. godine stupio u Mačvanski partizanski odred. Potom je bio na lečenju u oslobođenom Užicu, a odatle se sa borcima Užičkog partizanskog odreda povukao u Sandžak. Marta 1942. godine stupio je u Drugu proletersku udarnu brigadu, u Četvrti užički bataljon.

Iako je bio mlad i nizak, bio je izuzetno hrabar. Posebno se istakao kao vešt bombaš u borbama kod Čajniča, na Kozari, kod Kupresa, Jajca, Livna i dr, pa je bio vođa jednog bombaškog odeljenja. Kao jedan od omiljenih boraca Četvrtog užičkog bataljona Druge proleterske brigade bio je izabran za člana delegacije ove brigade na Prvom kongresu Antifašističke omladine Jugoslavije. Na ovom Kongresu, održanom decembra 1942. godine u Bihaću, govorio je o svojim i podvizima svojih ratnih drugova. Njegov govor izazvao je oduševljenje među delegatima, a čestitao mu je i Vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito.

Isticao se i u kasnijim borbama Druge proleterske brigade, a posebno u borbama tokom bitke na Neretvi i bitke na Sutjesci. Poginuo je septembra 1943. godine kada je kamion u kome se nalazio u blizini sela Jabuka, kod Prijepolja, naišao na četničku zasedu. Sahranjen je u Pljevljima. Za narodnog heroja proglašen je 20. decembra 1951. godine.

Foto: Nepoznat autor, Izvor: Wikipedia/Znaci.net/Damjan

Boško je rođen u slavonskom selu Gradini, kod Virovitice. Poticao je iz siromašne seljačke porodice. Boškov otac Rade Buha bio je poreklom iz hercegovačkog sela Domrke, kod Gacka. On je nakon Sarajevskog atentata bio zatvoren u Bileći, a potom je mobilisan u Austrougarsku vojsku i poslat na front u Italiju. Zajedno sa grupom vojnika, Rade je odatle pobegao i stigao na Solunski front, gde se kao dobrovoljac pridružio Srpskoj vojsci. Nakon završetka Prvog svetskog rata, Rade i njegova žena Mara su kolonizovani u Podravinu, gde je kao ratni dobrovoljac dobio malo zemlje.

Boško je bio najstarije od sedmoro dece Radeta i Mare Buhe, a pored njega su imali ćerke Zoricu, Milosavu i Radojku, kao i sinove Pavla Paju, Milenka, Vladu i Petra. Boško je voleo je da se igra s drugom decom, a najviše je voleo da igra klisa. Iako nemiran, voleo je da s ocem radi na njivi i pomaže u vođenju domaćinstva. Posebno je voleo da se igra sa konjima svoga oca — kobilom Julkom i konjem Cvetkom.

Nakon okupacije Kraljevine Jugoslavije i uspostavljanja Nezavisne Države Hrvatske (NDH), juna 1941. godine, ustaše su upale u Gradinu i otpočele progon Srba. Naređenje je bilo da svi Srbi spakuju svoje stvari na kola i napuste selo. U koloni zaprega, koja je išla ka železničkoj stanici, bila je i Boškova porodica. Na železničkoj stanici ustaše su prispeli narod terali u otvorene stočne vagone. Boško se tada veoma teško odvojio od svojih omiljenih konja. Jedan ustaša ga je tada odgurnuo i Boško je iako dete hteo da jurne na njega, ali ga je otac smirio i ugurao u vagon.

Nakon čitave noći putovanja, voz sa prognanim narodom je stigao u istočnu Bosnu, u mesto Kozluk, kod Zvornika. Boškova porodica je potom skelom prešla Drinu i došla u selo Jadarsku Lešnicu, kod Loznice. Tu su se smestili u jedan magacin, a Boško i njegov otac Rade su išli da nadniče po drugim kućama kako bi nešto zaradili za život. Rade je pomagao po kućama, cepao drva, uređivao dvorišta, a Boško je čuvao krave i konje.

Tokom Boškovog boravka u Jadarskoj Lešnici izbio je ustanak u Srbiji. Tokom leta 1941. godine Boško je slušao priče o prvim ustaničkim borbama i poželeo je da se pridruži partizanima. Oktobra 1941. godine, sa svega petnaest godina, stupio je Mačvanski partizanski odred. Kao jedan od najmlađih i najmanjih boraca, brzo je postao poznat u čitavom Odredu. Učio je kako se rukuje puškom i bombom i pokazao znake spretnosti i snalažljivosti. Već u prvim borbama, u kojima je učestvovao, nije pokazao nikakvog straha.

Hladne jesenje kiše i prerani oktobarski sneg iznenadili su mnoge borce, među njima i Boška. Navukao je jak nazeb, prehladio se i dobio jak kašalj. Komanda Odreda ga je uputila na lečenje u oslobođeno Užice, koje je bilo centar slobodne teritorije tzv. "Užičke republike". U Užice ga je odveo otac Rade, a odatle su upućeni u partizansku bolnicu, koja se nalazila u Sevojnu. Tokom desetodnevnog boravka u bolnici, Boško, koji je bio dečak nestašnog duha, sprijateljio se s mnogim lekarima, bolničarkama, ranjenicima i bolesnicima.

Foto: Wikipedia

Nakon ozdravljenja, ostao je u Užicu, gde je stupio u Posadnu četu Komade mesta Užice. Sa Boškom je u Užicu bio i njegov otac, ali nakon vesti da je okupator popalio sela oko Loznice, morao je da se vrati u Lešnicu i vidi šta je s ostatkom porodice. Tada, krajem oktobra, Boško se poslednji put video s ocem. Odmah potom Boškova četa je bila upućena prema Užičkoj Požegi. Boško i grupa njegovih drugova čuvala je most na reci Skrapež, ali su ih četnici prepadom zarobili i odveli u zatvor u Požegi. Svega par dana potom, 2. novembra 1941. četnici su izvršili napad na Užice, ali su delovi Užičkog partizanskog odreda, u borbama na Trešnjici, uspeli da ih razbiju i poteraju ka Požegi. Sutradan, 3. novembra, delovi Užičkog i Čačanskog partizanskog odreda su zauzeli Požegu i oslobodili zarobljene partizane, među kojima je bio Boško i njegovi drugovi.

Tokom novembra 1941. godine Boško je sa Užičkim partizanskom odredom vodio neprekidne borbe protiv Nemaca i četnika, tokom završnog dela Prve neprijateljske ofanzive. Posebno teške borbe sa jakim nemačkim snagama, pomognutim avijacijom, artiljerijom i tenkovima, vođene su u Bukovima, na Crnokosi, iznad Pevčeve mehane i dr. Nakon borbe na Kadinjači i pada Užica, 29. novembra 1941. Boško se s Užičkim odredom pod borbama povukao ka Zlatiboru. Početkom decembra 1941. su prešli preko Uvca i došli u Radoinju, gde su se nalazile jake partizanske snage.

Krajem decembra, po naredbi Vrhovnog štaba NOPOJ, izvršena je reorganizacija partizanskih odreda iz zapadne Srbije i Šumadije. Od Užičkog partizanskog odreda formirana su tada dva bataljona — Prvi i Drugi užički bataljon. Pošto je počela jaka zima, a nije bilo dovoljno hrane, ni oružja, odlučeno je da se deo manje sposobnih boraca vrati kućama. Pošto je u Užičkom odredu bilo dosta dece-boraca, od kojih mnogi nisu bili ni naoružani, ova odluka je najpre na njima sprovedena. U međuvremenu, u Radoinju su dolazili roditelji, uglavnom majke i rođaci dece-boraca i pozivali ih da se vrate kućama, ali je većina njih to odbijala. Uprkos njihovom protivljenju, doneta odluka o povratku dece-boraca kućama morala se ispoštovati. Oni su napustili jedinicu i nakon toga su bili raspoređeni u kuće partizanskih simpatizera. Jedna partizanska grupa na čelu s Jevremom Popovićem dobila je zadatak da decu-borce prebaci preko Uvca i obezbedi njihov put do užičkog kraja. U toku jedne noći, čekajući na polazak, grupa lokalnih četnika je odlučila da napadne partizansku grupu. Nakon iznenadnog napada, četnici su gotovo savladali partizansku stražu, ali su se deca-borci uključili u borbu i uspeli su da odbiju četnički napad. Nakon ove borbe, Jevrem Popović je odlučio da ih ne vodi u Užice, već ih je poveo u Štab Prvog užičkog bataljona, gde su ponovo bili raspoređeni u čete.

Foto: Wikipedia/Vanilica

Krajem 1941. i početkom 1942. godine Italijani su, uz pomoć četnika i muslimanske milicije, otpočeli čišćenje terena između Lima i Uvca od partizana. Usled teških napada, partizani su odstupali ka Zlataru. U toku noći 7/8. februara 1942. godine partizanske jedinice su u blizini Prijepolja morale preći preko ledenog Lima. Većina dece-boraca, među kojima Buha i Sirogojno, nisu znali da plivaju, pa su Lim prešli zajedno sa komandantom Prvog užičkog bataljona Miodragom Milovanovićem Lunetom. Nakon prelaska ledene reke, partizani su se kraće vreme zadržali u selu Kamena Gora. Tada je do boraca užičkih bataljona stigla vest da će uskoro biti formirana nova proleterska brigada i da će oni biti uključeni u njen sastav. Ova vest obradovala je većinu boraca, izuzev dece-boraca koji su strahovali da neće biti primljeni u brigadu. Na putu ka Bosni, partizane su u selu Krnjači, kod Priboja, napale jake četničke snage. Boško je ovu borbu doživeo kao priliku da se još jednom pokaže kao sposoban borac i time zasluži mesto u novoj brigadi, pa se u toku borbe privukao četničkom položaju i bombom ubio dvojicu četnika, a potom zarobljenim puškomitraljezom tukao sa bočne strane po četničkom položaju, što je izazvalo paniku među četnicima.

Krajem februara 1942. godine partizanske snage iz Šumadije i zapadne Srbije su stigle u oslobođeno Čajniče. Borci su se ovde odmarali, a Štabovi bataljona su vršili poslednje organizacione pripreme za formiranje nove proleterske brigade. Na dan formiranja Druge proleterske udarne brigade, 1. marta 1942. godine, u Čajniče su iz Foče došli članovi Vrhovnog štaba NOP i DVJ i Vrhovni komandant Josip Broz Tito, koji se borcima obratio sa balkona hotela. Prvi užički bataljon primljen je u brigadu i postao je Četvrti užički bataljon, a njegov komandant je ostao Lune Milovanović. Nakon održanog govora i smotre boraca, Tito se susreo sa rukovodiocima brigade. On je tada Lunetu Milovanoviću savetovao da decu-borce vrati na oslobođenu teritoriju, da tako mladi ne idu u dalje borbe. Nakon ovoga, Lune je izdvojio oko 30 najmlađih boraca iz brigade, među kojima je bio i Boško Buha. Iako izdvojeni, oni su krenuli kuda i bataljon i iste večeri, pre bataljona, stigli na mesto njegovog konačišta, pa su ponovo ostali u jedinici

Odmah nakon formiranja, Druga proleterska brigada je bila upućena na svoj prvi zadatak - uništenje četničkog uporišta u Borikama, kod Rogatice, u noći 7/8. marta 1942. godine. Nakon toga, brigada je vodila borbe oko Rogatice i Bratunca, pa se krajem aprila 1942. vratila prema Čajniču, u koje su već upali Italijani. Prilikom napada na Rogaticu, mnogi od dece-boraca, među kojima Buha i Čikalo, počeli su se isticati kao dobri bombaši. Kada je u toku napada na Čajniče, u noći pred 1. maj 1942. godine, komandant Četvrtog užičkog bataljona Lune Milovanović tražio dobrovoljce-bombaše Boško se među prvima prijavio. Kao dobar bombaš pokazao se i prilikom uništenja italijanskog uporišta na putu Goražde-Čajniče, 6. maja 1942, kada je učestvovao u uništenju neprijateljskih bunkera. Tokom narednih borbi, Boško je razvio talenat za prikradanje bunkerima i njihovo uništenje pomoću ručnih granata i bombi. Njegov talenat i hrabrost su postali legendarni među borcima Druge proleterske, a njegova jedinica, u kojoj je bilo i druge dece-bombaša, dobila je nadimak "Partizanska artiljerija".

Polovinom juna, Druga proleterska brigada našla se na prostoru Hercegovine, gde su od 11. do 13. juna 1942. godine vođene teške borbe protiv italijansko-četničkih snaga na Gatu. U ovoj borbi, Boško se nalazio među bombašima Četvrtog užičkog bataljona. On je uspeo da puzeći dođe do četničkog položaja, iz koga je dejstvovao teški mitraljez i ubaci dve bombe, nakon čega je došlo do zabune među četnicima, što su ostali partizanski bombaši iskoristili, upali u rov i likvidirali četnike. Nakon ovoga, Boško je odlučio da uništi još jedan mitraljez. Neprimetno je uspeo da obiđe četnički položaj i zabaci se neprijatelju iza leđa, nakon čega je dopuzao do položaja i bacio dve bombe, čime je ovaj četnički položaj bio uništen. Jake italijansko-četničke snage prisilile su partizane na povlačenje tokom koga je Boško bio ranjen, tako što ga je jedan metak pogodio u nogu. Bolničarka Milena Sitaraca je uspela da dođe do njega i počela ga vući ka partizanskom položaju, kada ga je pogodio još jedan metak. Četvrti užički bataljon je u ovim borbama pretrpeo teške gubitke - 32 poginula borca, među kojima je bila i Anđa Ranković, narodni heroj, i 26 ranjenih boraca, među kojima je pored Boška Buhe bio i Lune Milovanović, komandant Četvrtog bataljona. I ostali bataljoni Druge proleterske brigade pretrpeli su teške gubitke, a među poginulima su bili komandant Prvog užičkog bataljona Radoslav Kovačević i njegov zamenik Petar Leković, koji je par meseci pre toga bio proglašen za prvog narodnog heroja.

Izvor fotografije: Wikipedia/Znaci.net/Damjan

Polovinom juna 1942. godine bile su formirane Treća, Četvrta i Peta proleterska brigada, koje su krajem juna zajedno sa Prvom i Drugom proleterskom brigadom, pod komandom Vrhovnog štaba NOP i DVJ krenuli na veliki marš u Bosansku krajinu. Nakon mesec dana marša, krajem jula 1942. godine glavnina partizanskih snaga je stigla do Kupreškog polja, gde su potom vođene borbe za Bugojno i Kupres. Posebno teške bile su borbe za Kupres, koje su trajale mesec dana. Ustaške snage potpomognute Crnom legijom uporno su se branile, u dobro utvrđenim bunkerima. U ovim borbama učestvovali su borci-dečaci, među kojima Boško Buha, Savo Jovanović Sirogojno, Boško Matić i dr. Nakon nekoliko neuspešnih napada, partizani su odustali od zauzimanja Kupresa i nastavili dalje ka Mrkonjić Gradu i Jajcu, koje su oslobodili krajem septembra 1942. godine.

Prilikom borbi za Jajce, Prvi i Četvrti užički bataljon Druge proleterske brigade su napadali na brdo Ćusine, na kome je bilo dosta ustaških bunkera. Ovi bunkeri su bili opremljeni reflektorima, koji su osvetljavali položaje ispred bunkera, gde su bili iskopani rovovi i postavljena bodljikava žica, što je dodatno otežavalo napad. U toku noći 24/25. septembra 1942. užički bataljoni su se približili ustaškim utvrđenjima, a grupa bombaša-dobrovoljaca, među kojima je bio i Boško Buha, u tišini se provukla kroz prepreke i privukla bunkerima. Boškova grupa bombaša imala je najteži zadatak - da uništi najveći bunker koji se nalazio ispred položaja Četvrtog užičkog bataljona. Oni su uspeli da se privuku do gustih redova bodljikave žice, da ih preseku i dođu ispred samih bunkera. Zajedno sa trojicom boraca, Boško je uspeo da iznenadi ustaše i savlada ih. Prilikom zauzimanja drugog bunkera, posada bunkera ih je primetila, pa je došlo do puškaranja, ali je Boško uspeo da baci nekoliko bombi i uništi bunker. I drugi bombaši užičkih bataljona su uspeli da savladaju ostale bunkere, nakon čega je bio izvršen juriš ostalih boraca i zauzeto ovo uporište. Na vrhu Ćuskine, partizani su upali u baraku, koja je bila ustaško skladište i zaplenili dosta naoružanja. Zauzeće ovog položaja imalo je presudan značaj za oslobođenje Jajca, pa je Vrhovni štab pohvalio Drugu proletersku brigadu, koja je "na juriš zauzela najjače uporište Ćuskine".

Jake nemačko-ustaške snage su početkom oktobra 1942. godine iz pravca Banjaluke izvršile napad na oslobođenu teritoriju i ponovo zauzele Mrkonjić Grad i Jajce. Uprkos tome, Vrhovni štab nije odustajao od novih ofanzivnih poduhvata, pa je glavninu svojih snaga koncentrisao prema Bosanskom Grahovu i Bihaću. Druga proleterska brigada je u prvoj polovini oktobra vodila teške borbe protiv nemačko-ustaških i četničkih snaga, koje su iz pravca Banjaluke i Travnika nadirale ka Jajcu, a potom je bila prebačena u rejon Bosanskog Grahova. Boškov Četvrti bataljon je u borbama za odbranu Mrkonjić Grada zauzeo položaj na Lisinama, na izlazu iz grada prema Banjaluci i uporno ga branio nastojeći da što duže zadrži neprijateljske snage. Nakon jedne borbe sa Nemcima, u kojoj je bila razbijena njihova kolona, zaplenjeno je dosta naoružanja, municije i druge opreme, a Boško Buha je imao poseban plen - džepni sat marke "Lonžin". Kada je komanda čete saznala za ovaj Boškov "plen", odlučila je da sat uzme za potrebe čete, a da njemu u zamenu da ručni sat. Kada je komandir čete došao da mu zatraži sat, video je da je Boško iz sata izvadio sve delove mehanizma čiji su mu zupčanici poslužili za igru, dok je kutiju sata pretvorio u slanik. Povlačeći se iz pravca Mrkonjić Grada i Jajca, borci Druge proleterske brigade su došli u Mlinište, odakle su se vozom prebacili u oslobođeni Drvar gde je 17. oktobra 1942. godine smotru brigade izvršio Vrhovni komandant Josip Broz Tito nakon čega je komandantu brigade Ljubodragu Đuriću predao brigadnu zastavu. Istog dana brigada je bila prebačena na položaje kod Malog Tičeva, gde je vodila teške borbe protiv četnika iz Bosanskog Grahova.

Foto: Wikipedia/Pinki

Sve do kraja novembra 1942. godine Druga proleterska brigada je bila na položajima kod Bosanskog Grahova, a potom je u sastavu novoformirane Druge proleterske divizije 25. novembra bila upućena ka Livnu. Borbe za oslobođenje Livna vođene su 14. i 15. decembra 1942. godine. Boškov Četvrti užički bataljon se nalazio na položaju na brdu Bašajkovcu, koje je dominiralo Livnom. On se dobrovoljno prijavio u grupu bombaša koja je imala zadatak da se privuče ustaškim bunkerima na periferiji Livna i uništi ih. Sa ovom grupom bombaša išao je i puškomitraljezac Milinko Novaković, koji je imao zadatak da štiti dejstvo bombaša. Nakon oslobođenja Livna, Druga proleterska brigada je bila upućena u borbe za oslobođenje Duvna i Šujice.

Decembra 1942. godine Centralni komitet Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ) doneo je odluku o sazivanju Kongresa Ujedinjenog saveza antifašističke omladine Jugoslavije (USAOJ), koji je zamišljen kao masovna antifašistička organizacija jugoslovenske omladine. Kongres je bio zakazan za kraj decembra, pa su tokom meseca u jedinicama NOV i POJ bile sazivane omladinske konferencije na kojima su bili birani delegati za Kongres. U Četvrtom užičkom bataljonu Druge proleterske brigade omladinsku konferenciju je sazvao Aleksandar Unuković, rukovodilac SKOJ-a u bataljonu. Na Konferenciji se borcima-omladincima obratio politički komesar bataljona Jevrem Popović koji im je govorio o doprinosu omladine oslobodilačkoj borbi. Nakon toga je bio održan niz skojevskih i partijskih sastanaka na kojima se raspravljalo o izboru delegata za Kongres. Bilo je odlučeno da se za delegate izaberu najbolji borci i najodaniji ratnici, koji će najbolje predstavljati brigadu, pa su u delegaciju Druge proleterske brigade bili izabrani sledeći omladinci — Grozdana Belić Zina, Boško Buha, Perica Ivanović, Radoslav Ilić Mika, Milorad Krga, Boško Matić, Dragutin Milošević Čikalo, Dragoslav Mitrović Uča, Ljubomir Pavlović Koča, Mladomir Radojević i Zagorka Zaga Stojilović. Pred polazak na Kongres, u oslobođeno Livno su dolazili delegati iz ostalih brigada Druge proleterske divizije, gde su se fotografisali sa komandantom i političkim komesarom Druge divizije Pekom Dapčevićem i Mitrom Bakićem.

Dolazak omladinske delegacije u oslobođeni Bihać, koji je bio centar slobodne teritorije poznate kao "Bihaćka republika", podsetio je Boška i njegove drugove na oslobođeno Užice od pre godinu dana. Kongres Ujedinjenog saveza antifašističke omladine Jugoslavije počeo je 27. decembra 1942. godine i otvorio ga je sekretar CK SKOJ-a Ivo Lola Ribar, u prisustvu 365 delegata. Kao gosti, Kongresu su prisustvovali članovi Centralnog komiteta KPJ, Vrhovnog štaba NOV i POJ i Izvršnog odbora AVNOJ-a, kao i Vrhovni komandant Josip Broz Tito, koji se obratio prisutnim delegatima. Drugog dana kongresa, 28. decembra, za govornicu su stupali delegati iz raznih krajeva Jugoslavije, a jedan od govornika je bio i Boško Buha. Imao je tada tek šesnaest godina. Bio je malog rasta, pa se uzdizao na prste kako bi se video iza govornice. Svoj govor započeo je rečima - Ja ću da Vam pričam, drugovi, kako mi idemo na bunkere, što je izazvalo oduševljenje među delegatima. Pričao je kako se on i njegovi drugovi bombaši veru i po vrhovima kuća i kroz dimnjake bacaju bombe na ustaše. Tokom njegovog upečatljivog govora delegati su se veselo smejali i aplaudirali mu. Nakon završetka govora, Boško je bio propraćen jakim aplauzom, a Josip Broz Tito se digao sa svog mesta i čestitao mu.

Zadnjeg dana Kongresa, izabrano je rukovodstvo USAOJ-a, a u Zemaljski odbor je bio izabran Miodrag Milovanović Lune, komandant Boškovog bataljona, dok je u Sekretarijat Zemaljskog odbora bila izabrana Grozdana Belić Zina, član delegacije Druge proleterske brigade. Nakon završetka Kongresa, Josip Broz Tito je primio delegaciju Druge proleterske brigade, koja je prisustvovala Kongresu. Vrhovnog komandanta je ispred delegacije pozdravio Boško Buha, koji ga je izvestio da su borci Druge proleterske brigade povratili brigadnu zastavu. Nakon završetka razgovora sa delegatima, Tito ih je ponudio cigaretama. Boško je rekao da ne puši, ali je zatražio jednu cigaretu za političkog komesara bataljona Jevrema Popovića. Tito mu je na to dao još dve cigarete sa savetom da ih da komandantu bataljona. Prilikom rastanka Tito se pozdravio sa članovima delegacije, a Bošku je poklonio ručni sat i naliv-pero.

Izvor fotografije: Wikipedia/Znaci.net/Damjan

Nakon Kongresa USAOJ-a, delegacija Druge proleterske brigade se iz Bihaća uputila ka Livnu i položajima brigade kod Šujice. Na putu ka brigadi, u jednoj brvnari u podnožju Dinare su dočekali Novu 1943. godinu. Nakon njihovog dolaska u brigadu, u bataljonima su održavani omladinski i skojevski sastanci na kojima su delegati ostalima prenosili svoje impresije sa Kongresa. Posebno je bilo na sastancima u Četvrtom užičkom bataljonu, gde su svi bili ponosni na Boška i njegovo istupanje na Kongresu, kao i na poklone koje je dobio od Vrhovnog komandanta. U toku Boškovog boravka na Kongresu, Druga proleterska brigada je zajedno sa Drugom dalmatinskom brigadom u noći 28/29. decembra 1942. godine izvršila ponovni napad na Kupres, ali ovaj napad nije uspeo, jer je ustašama stiglo pojačanje iz Bugojna. Boško se interesovao kako su tekle borbe u Kupresu, a posebno ga je zanimalo učešće partizanske tankete, koja je bila zaplenjena od ustaša u borbama za Livno. Kada je saznao da su posadu tankete, koja je usred noći upala u Kupres, sačinjavali njegovi drugovi iz Četvrtog bataljona, a da je vozač tankete i komandir bio Vojin Đurašinović Kostja, Boško je sa žaljenjem rekao da bi se i on prijavio za posadu tankete da je bio u bataljonu.

Krajem januara 1943. godine okupator je pokrenuo novu veliku ofanzivu protiv partizanske slobodne teritorije u Bosanskoj krajini. Za ovu operaciju su bile angažovane znatne okupatorske i kvislinške snage. Kako bi izbegla uništenje, grupa od pet divizija, pod rukovodstvom Vrhovnog štaba NOV i POJ, prešla je u protivofanzivu u pravcu Hercegovine, Crne Gore i Sandžaka. Na tom putu Druga proleterska brigada je imala zadatak da - oslobodi Posušje i Imotski, preko planine Čvrsnice se prebaci u dolinu Neretve i zauzme Drežnicu i Jablanicu, a potom obezbedi desni bok snaga Glavne operativne grupe od Mostara. Napad na Drežnicu 16. februara 1943. godine je bio silovit, a posebno su se istakli bombaši, među kojima Buha i Sirogojno. Partizani su ovde razbili čitav italijanski bataljon, koji je došao sa 23 kamiona, nakon čega su Italijani zatražili pregovore oko predaje. Za pregovarača s Italijanima od Štaba brigade je bio određen Miodrag Milovanović Lune, tada zamenik komandanta brigade. On je na pregovore poveo Jevrema Popovića, političkog komesara Četvrtog užičkog bataljona i rekao mu da povede nekoga od boraca, a on je izabrao Boška, koji je to sa ponosom prihvatio. Kada su se susreli sa italijanskim oficirima, bili su iznenađeni da se u partizanskim redovima bore deca. Oni su tada Lunetu skrenuli pažnju da su očekivali da će na pregovore doći u pratnji partizanskih oficira, a ne dece, na šta im je on dogovorio da u partizanskoj vojsci ima dosta dece koja su uspela da razoružaju njihov bataljon. Pregovori su bili uspešno završeni i Prvi bataljon 260. puka 154. pešadijske divizije "Murđe", sa 286 vojnika se predao Drugoj proleterskoj brigadi.

Nakon zauzimanja Drežnice, Druga proleterska brigada je zajedno sa jedinicama Treće udarne divizije do 23. februara ovladala dolinom Neretve i svim prelazima preko nje od Drežnice do Konjica, čime su bili stvoreni uslovi za napad na Konjic. Nakon toga, Druga proleterska je zajedno sa drugim jedinicama bila prebačena da izvrši protivudar na pravcu Prozor - Gornji Vakuf - Bugojno i na taj način zaustavi neprijateljsko napredovanje, koje je ugrožavalo Centralnu bolnicu i ranjenike. Tada, početkom marta 1943. godine posebno teške borbe vođene su Makljenu i Crnom vrhu. Nakon odbacivanja nemačkih snaga, Druga proleterska brigada je u sastavu Glavne operativne grupe učestvovala u razbijanju četničkih snaga, a nakon toga u teškim borbama kod Uloga i Kalinovika. Krajem marta, Druga proleterska brigada je u sastavu Druge proleterske divizije bila upućena prema Drini sa zadatkom da je forsira i napadne Foču. Tu su vođene teške borbe protiv četničkih snaga u kojima je poginuo politički komesar brigade Aleksa Dejović. Bošku Buhi je ova smrt veoma teško pala, jer je mnogo voleo Aleksu, a zajedno sa Krcunom Penezićem je prisustvovao i njegovoj sahrani u selu Kuta, kod Foče. Posle prelaska Drine vođene su borbe protiv Italijana i četnika kod komandom Pavla Đurišića, a posebno teške borbe vođene su na brdu Humiću, kod Foče i na Javorku, iznad Nikšića. Polovinom aprila Boško se lakše razboleo, pa je morao da napusti svoju jedinicu i pređe u Centralnu partizansku bolnicu. Sve do polovine maja 1943. kretao se sa teškim ranjenicima i tifusarima, ali se kao lakši ranjenik ubrzo vratio u svoj Četvrti užički bataljon Druge proleterske brigade.

Foto: Wikipedia/knige Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije 1941—1945, izdavač: Vojno-istorijski institut, Beograd 1964.

Ubrzo posle Boškovog povratka u bataljon, otpočela je nova do tada najveća okupatorska ofanziva, u kojoj je angažovano 127.000 vojnika s ciljem da se glavnina partizanskih snaga opkoli i uništi na prostoru između tokova Tare i Pive i masiva Durmitora. Početak ove ofanzive zatekao je Drugu proletersku brigadu na položajima prema Foči i Šćepan Polja. Do kraja maja 1943. godine neprijatelj je uspeo da na svim pravcima potisne partizanske snage u u dolinu reke Sutjeske, od sela Suha do Tjentišta, i da zatvori obruč oko Glavne operativne grupe, Vrhovnog štaba i Centralne bolnice. Tada su vođene teške borbe s ciljem stvaranja mostobrana preko Sutjeske i omogućavanja proboja preko Zelengore. Boškov Četvrti užički bataljon vodio je tada borbe na padinama brda Košur, štiteći malu jedva prolaznu stazu koja od Tjentišta preko Krekova i Milinklada vodi ka Zelengori. Nemci su pre partizana izbili na vrh Košura i utvrdili se, pa su čitavih desetak dana ovde trajali neprekidni napadi partizana. Partizanske patrole su često izbijale na vrh Košura ili na druge padine s ciljem da otkriju položaje Nemaca, a Boško se često dobrovoljno prijavljivao da ide u patrolu.

Polovinom juna 1943. godine sve jedinice Glavne operativne grupe su prešle u protivofanzivu ka istočnoj Bosni, a Druga proleterska divizija je nastupala pravcem Vitez-Romanija-Olovo-Kladanj-Ozren, a potom je svoje nastupanje usmerila ka severnom delu istočne Bosne preko Romanije ka Olovu, Kladnju i Tuzli. Na ovom području vođene su borbe protiv ustaško-domobranskih snaga, muslimanske milicije i četnika. Brigada je najpre 24. juna zauzela Olovo, potom 27. juna Kladanj, a krajem jula je na Ozrenu učestvovala u trodnevnim borbama protiv nemačko-četničkih snaga. Nakon ovih borbi Druga proleterska brigada je bila na odmoru u dolini reke Krivaje, a Četvrti užički bataljon se nalazio u selima oko Živinica.

Nakon mesec dana odmaranja, 20. avgusta 1943. godine Druga proleterska divizija se po naređenju Vrhovnog štaba NOV i POJ prebacila iz istočne Bosne u dolinu Drine i odatle nastupala prema Sandžaku i Crnoj Gori. Na ovom putu Druga proleterska brigada je najpre 4. septembra oslobodila Foču, a potom u sadejstvu sa Trećom sandžačkom brigadom 22. septembra 1943. godine oslobodila Pljevlja. Nešto kasnije, partizanske snage su, iskoristivši kapitulaciju Italije, oslobodile i druge gradove - Bijelo Polje, Novu Varoš, Prijepolje, Priboj, Kolašin, Berane i Andrijevicu, stvorivši veliku oslobođenu teritoriju pod komandom tada formiranog Drugog udarnog korpusa.

Izvor fotografije: Wikipedia/Znaci.net/Damjan

Nakon oslobođenja Pljevalja, dok je Štab brigade pripremao napad na Prijepolje, mnogi borci Druge proleterske brigade su postali politički radnici na oslobođenoj teritoriji. Među ovim borcima, bio je i Boško Buha. Iako nije bio naročiti govornik, on je dolazio na skupove građana, a najviše na skupove omladine i pričao o svojim bombaškim iskustvima. Za kratko vreme, svega par dana koliko je proveo u Pljevljima, Boško je kao upečatljivi dečak-borac postao poznat mnogim Pljevljacima, koji su slušali priče o bombaškim podvizima njega i njegovih drugova. Dana 26. septembra Boškov bataljon je učestvovao u borbama za oslobođenje Prijepolja, koje se, nakon predaje Italijana, našlo u rukama četnika. Pod naletom snaga Druge proleterske i Treće sandžačke brigade Grupa limsko-sandžačkih četničkih odreda, pod komandom majora Đorđija Lašića, povukla se iz Prijepolja bez veće borbe.

Sutradan nakon oslobođenja Prijepolja, 27. septembra 1943. godine Boško Buha je zajedno sa doktorkom Sašom Božović i komandirom brigadne bolnice Bogdanom Radanom krenuo kamionom iz Pljevalja za Prijepolje po sanitetski materijal. Doktorka Saša Božović bila je prekomandovana u Drugu proletersku udarnu brigadu u toku bitke na Sutjesci. Ubrzo po dolasku u brigadu, ona je obišla sve bataljone kako bi upoznala zdravstveno stanje boraca. Prilikom obilaska Četvrtog užičkog bataljona, ona se radovala susretu sa Boškom Buhom, za koga je čula još krajem decembra 1942. godine, kada je u oslobođenom Bihaću, gde je bila na dužnosti u partizanskoj bolnici, slušala o njegovom istupanju na Kongresu USAOJ-a. Od upoznavanja ona se često susretala sa Boškom, koji je bio njen ljubimac među decom ratnicima Druge proleterske brigade. Voleli su da razgovaraju, a Bošku su posebno bile interesantne doktorkine priče o Beogradu.

U blizini sela Jabuka, koje se nalazi na polovini puta između Pljevalja i Prijepolja, kamion u kome su bili naišao je na četničku zasedu, kojom je komandovao četnički major Đorđije Lašić. Četnici su se nalazili u šumarku pored puta, pa su se partizani našli u nepovoljnoj poziciji, jer im je jedini zaklon bio kamion. Boško i Bogdan Radan su odmah pružili otpor četnicima, ali su brzo bili savladani od brojnijih četnika, dok je doktorka Saša Božović bila ranjena i zarobljena.

Sutradan ujutru, 28. septembra nakon dobijanja vesti o četničkoj zasedi u Jabuci, Četvrti užički bataljon je pod komandom Bože Đorđevića pošao u napad na četnike, koji su se odmah povukli ka Bijelom Polju. U jednoj od kuća su pronašli ranjenu doktorku Sašu Božović, a tela Boška Buhe i Bogdana Radana su preneli u Pljevlja, gde su sutradan sahranjena. Boškovoj sahrani na groblju u Varoši prisustvovao je veliki broj građana Pljevalja, a posebno omladine, koji su u dugačkoj povorci kroz grad odali poštu bombašu Druge proleterske brigade. Na Boškovom grobu oproštajni govor je održao Slobodan Penezić Krcun, politički komesar Druge proleterske divizije. Vest o pogibiji tada već legendarnog borca i bombaša Boška Buhe teško je pogodila borce Druge proleterske udarne brigade. Boška su znali gotovo svi borci brigade, kao i sve starešine. Bio je poznat kao veseli dečak koji je voleo da razgovara sa svima i da se šali, pa je često razveseljavao borce. Voleo je da priča o svojim bombaškim akcijama i drugim doživljajima, a pošto je bio jednostavan, lako je umeo da svaku akciju i borbu objasni u nekoliko reči.

Izvor fotografije: Wikipedia/Znaci.net/Damjan

"Čuli su od oca

videli od brata

pravili su puške

igrali se rata.

Zamagli se nebo

nad decom u travi

puče prava puška

i rat poče pravi.

Nek nas sete ove slike

na tu decu i te đake,

što su mali, mali za vojnike,

a veliki za junake..."

deo iz pesme „Nek nas se sete”,

Duška Radovića, napisane za

„film Boško Buha”

1975. godin, na pionirskim susretima "Boško Buha" u Jabuci je pokrenuta inicijativa da se o Bošku Buhi snimi film. Ovu ideju realizovao je reditelj Branko Bauer, koji je 1978. godine snimio film i TV seriju. Film je premijerno prikazan 17. novembra 1978. godine, a serija je emitovana kasnije iste godine na Televiziji Beograd. Film i TV serija prate život Boška Buhe, od njegovog stupanja u Drugu proletersku brigadu, pa do pogibije. Autori scenarija za film bili su scenarista Dušan Perković i publicista Boško Matić. Matić je bio Boškov saborac i jedan od dece-boraca Druge proleterske brigade. Boškov lik u ovoj seriji tumačio je mladi glumac-naturščik Ivan Kojundžić iz sela Koška, kod Našica. Pored lika Boška Buha u filmu su se pojavili i drugi stvarni likovi poput - Luneta Milovanovića, Save Jovanovića Sirogojna, Milene Siterice, Dragutina Miloševića Čikala, kao i lik doktorke Rade, koji je bio baziran na ličnosti Saše Božović, lekarke Druge proleterske brigade, koja je bila svedok pogibije Boška Buhe. Film je bio veoma popularan u SFRJ, a posebno je bila popularna filmska numera „Nek nas se sete”, čiji je tekst napisao Duško Radović, muziku komponovao Zoran Simjanović, a otpevao Oliver Dragojević.

(Telegraf.rs)