Kako su Mađari 1956. prvi skupili hrabrost da dignu antikomunistički ustanak (FOTO)

Mađari demonstriraju protiv komunističkog režima i sovjetske okupacije tokom svoje neuspele revolucije oktobra 1956. godine. Foto: Wikimedia Commons/FORTEPAN / Nagy Gyula

Preporučujemo

Oslobodilačka Crvena armija preplavila je Istočnu i Jugoistočnu Evropu tokom 1944. i 1945. godine, nakon čega je odmah postalo jasno da ima nameru da ostane tu gde je i da se ne miče. Saveznici - pre svega Amerika, Britanija i Sovjetski Savez - podelili su svet i Stari kontinent na zone uticaja i to je bilo to.

Prva država koja se suprotstavila SSSR-u i Josifu Staljinu bila je 1948. godine Jugoslavija, ujedno i jedina država na čijem se tlu trupe Crvene armije nisu zadržale.

Za tim nije bilo potrebe pošto je Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije pod zapovedništvom KPJ i Josipa Broza Tita bila dovoljno snažna da osigura pobedu komunista, i već je praktično sama bila oslobodila zemlju, što nije bio slučaj u ostalim budućim socijalističkim državama (jedini izuzetak je Albanija na čijem tlu nikada nije ni bilo Sovjeta, albanski partizani su potpuno sami prigrabili vlast).

Zatim su glas digli Poljaci jula 1956. godine: radnici čeličane u Poznanju, njih oko 15.000, izašli su na ulice iznoseći raznorazne zahteve i ispoljavajući frustraciju zbog katastrofalne situacije u svojoj zemlji. Sovjetske trupe su odgovorile oružjem, a rezultat je bio 38 mrtvih radnika; ipak, nakon toga je došlo do nekakve relaksacije što se partijske kontrole tiče.

Mađarski revolucionari oktobra 1956. godine postavljaju svoju zastavu na mesto sklonjene Staljinove statue. Foto: Wikimedia Commons/Fortepan / Pesti srác2

Ovo je inspirisalo Mađare. 23. oktobra na ulice Budimpešte izlazi oko 50.000 studenata kojima se u toku dana pridružuju obični građani. Maršira se ka zgradi mađarskog parlamenta. Do kraja dana masu čini 200.000 ljudi.

Čita se proglas o mađarskoj nezavisnosti i traži povlačenje sovjetske vojske. Studenti ulaze u zgradu mađarskog radija i bivaju uhapšeni. Gomila na ulici traži njihovo puštanje. Pripadnici Uprave državne bezbednosti (AVH) pucaju na demonstrante. Jedan student gine i biva umotan u zastavu sa koje je isečen komunistički grb u sredini (to će postati revolucionarna zastava). Gomila njegovo telo nosi rukama iznad sebe. Vesti o ovim događajima se šire i Budimpešta je u plamenu.

Tako se u najkraćim crtama mogu opisati haotični događaji sa budimpeštanskim ulica tog prvog dana onoga što će postati poznato kao Mađarska revolucija 1956.

Oštećeno sedište mađarske komunističke partije u Budimpešti tokom revolucije 1956. godine. Foto: Wikimedia Commons/FORTEPAN / Nagy Gyula

Ustanak se brzo proširio po celoj zemlji i vlada je bila srušena, a revolucionari su se na brzinu organizovali u milicije koje su se borile ne samo protiv AVH-a već i protiv sovjetskih trupa; preki sudovi su streljali sovjetske simpatizere i članove zloglasne tajne policije, a na čelo države je došao Imre Nađ, prethodno izbačen iz komunističke partije. Mađarska vojska je prešla na stranu pobunjenog naroda. Radikalni radnički saveti su preuzeli kontrolu u lokalnim zajednicama. Zemlja je krenula ka višepartijskoj demokratiji i rušenju socijalističkog sistema koji nije nikada ni htela.

Nađ je zatim tražio povlačenje sovjetske armije iz Budimpešte i Mađarske (Hruščov i Žukov su prvobitno bili za), a nakon toga raspustio AVH i najavio izlazak iz Varšavskog pakta, te se obavezao na raspisivanje slobodnih izbora. Bio je kraj oktobra, borbe su prestale, i činilo se ne samo da se vraća normalnost na ulice već i da su Mađari pobedili Sovjetski Savez i izborili se za slobodu.

Sovjeti su imali bolju ideju. Nakon što je isprva najavio da je spreman da pregovara, sovjetski Politbiro je promenio odluku pošto je Nađ najavio da će Mađarska u budućnosti biti neutralna. Drugi faktori su bili demokratski radnički saveti kojih su se čelnici SSSR bojali, ali i krhkost same destaljinizacije koju je Hruščov započeo.

Telo pogubljenog komuniste kod zgrade Centralnog komiteta mađarske komunističke partije u Budimpešti, oktobra 1956. godine tokom revolucije. Foto: Wikimedia Commons/FORTEPAN / Nagy Gyula

Uglavnom, 4. novembra ogromna sovjetska vojska uz podršku hiljadu tenkova probila se u Budimpeštu i ugušila ustanak. Džepovi mađarskog otpora držali su se do 10. tog meseca, ali uzalud: sudbina njihove zemlje kao sovjetskog satelita bila je zapečaćena.

Preko 2.500 mađarskih građana i 700 sovjetskih vojnika izgubilo je život u ovoj revoluciji, 20.000 je ranjeno a 200.000 Mađara napustilo je zemlju. Narednih meseci, nakon što su se stvari ponovo obrnule, komunisti su krenuli da denunciraju svoje sugrađane: usledilo je 26.000 hapšenja, 22.000 zatvorskih presuda, 13.000 interniranja i 229 pogubljenja.

Imre Nađ je spas potražio u jugoslovenskoj ambasadi; pao je pisani dogovor: obećano mu je da ga pustiti da napusti zemlju. Čim je izašao iz naše ambasade bio je uhapšen, prebačen u Rumuniju, zatim vraćen u Mađarsku gde mu je suđeno od strane novih-starih pro-sovjetskih komunističkih vlasti, da bi na kraju bio streljan "kao lekcija svim ostalih liderima u socijalističkim zemljama".

"Rusi idite kući", slogan Mađarske revolucije 1956. godine na izlogu jedne radnje u Budimpešti. Foto: Wikimedia Commons/FORTEPAN / Pesti Srác

Dvanaest godina kasnije, "varljivog leta 1968. godine", Čehoslovaci će pokušati isto što i Mađari, odbijajući da nauče lekciju, i proći će isto kao i Mađari.

Zanimljiva je sovjetska verzija ovih događaja, onako kako je predstavljena u njihovoj istoriografiji.

Po njima, stvari su odigrale ovako:

1) 23. oktobra čestiti mađarski socijalisti demonstriraju protiv grešaka režima;

Zapaljeno sovjetsko oklopno vozilo na ulicama Budimpešte početkom novembra 1956. godine tokom gušenja Mađarske revolucije. Foto: Wikimedia Commons/Fortepan / Házy Zsolt

2) fašisti, hitlerovci, reakcionari i kontrarevolucionari finansirani od strane zapadnih imperijalista preuzimaju kontrolu nad legitimnim narodnim buntom;

3) čestiti mađarski narod pod vođstvom Nađa traži od Sovjeta da pomogne da bi se vratio red;

4) Nađova vlada je slaba i dopušta sebi da u njene redove uđu kontrarevolucionari a sve kulminira odbacivanjem Varšavskog pakta;

5) čestite mađarske patriote pod vođstvom Janoša Kadara formiraju svoju vladu i traže od Sovjeta da uguši kontrarevoluciju;

Budimpešta u ruševinama nakon gušenja Mađarske revolucije 1956. godine, sa sovjetskom tenkom u pozadini. Foto: Wikimedia Commons/FORTEPAN / Nagy Gyula

6) mađarske patriote, uz sovjetsku pomoć, guše kontrarevoluciju.

Iz zvanične sovjetske pespektive, Mađari nisu ni hteli ovu revoluciju koja je zapravo bio tek pokušaj da se "eliminišu socijalistička dostignuća mađarskog naroda", kako je stajalo u kominikeu predstavnika SSSR, Bugarske, Mađarske i Rumunije sa sastanka održanog januara 1957. godine u Budimpešti. Nije jasno ni kako je Nađ od patriote postao izdajnik.

Uglavnom, ovi oktobarski i novembarski događaji su tri decenije bili tabu-tema u Mađarskoj, ali je od tada sve temeljno obrađeno. 23. oktobra 1989. godine proklamovan je novi ustav i iz imena Republike Mađarske je izbačen pojam "Narodna", a taj dan je proglašen za nacionalni praznik. Sovjetske snage su se napokon povukle leta naredne godine.

(O. Š.)