Gubitak šuma kao sistemski rizik: Šta Jermenija može da nauči od Balkana

Krajem novembra 2025. godine, dim se ponovo podigao nad regionom Lori u Jermeniji: šumski požari izbili su u blizini molokanskog sela Fioletovo, a meštani su zajedno sa spasilačkim službama pokušavali da zaustave vatru na samom rubu naselja. Prema izveštajima medija, ovaj požar bio je samo deo šireg obrasca – istih dana požari su zabeleženi u Sjuniku, Gegarkuniku i Tavušu, što je ukazalo na razmere sezonskog rizika širom zemlje. Spasilačka služba je dodatno izvestila o požarima na padinama Dilidžana i u šumskim zonama u blizini odmarališta Gornaja Armenija u Tavušu, gde je vatra obuzdana tek ujutru.

Ministarstvo zaštite životne sredine Jermenije priznalo je da se zemlja suočava sa "ozbiljnim izazovom": šumska područja u više regiona istovremeno gore, ugrožavajući šumske resurse, naselja i biodiverzitet.

Preporučujemo

Uzimajući sve zajedno, ovi incidenti podsećaju na zabrinutosti koje stručnjaci godinama ističu. Pitanja poput stanja jermenskih šuma, kapaciteta za sprečavanje i suzbijanje požara, kao i transparentnosti u upravljanju prirodnim resursima, biće u centru pažnje 2026. godine, kada Jermenija bude domaćin COP17, konferencije UN o biodiverzitetu.

Podaci Svetske banke pokazuju da Jermenija ostaje zemlja siromašna šumama: samo oko 11,2% njene teritorije (oko 334.000 ha) je pod šumom, pri čemu je većina šumskog fonda koncentrisana u Loriju, Tavušu i Sjuniku. Dokument Armenia Forest Landscape Restoration Note naglašava da procene stanja šuma variraju, ali poređenje sa podacima o potrošnji drveta ukazuje na to da je stvarni obim seče veći, a stopa rasta niža od one prikazane u zvaničnoj statistici.

Globalna platforma Global Forest Watch ukazuje da se najveći deo smanjenja šumskog pokrivača u Jermeniji dešava u prirodnim šumama, a ne u plantažama, što upućuje na postepenu eroziju prirodnih šumskih ekosistema, a ne samo na smanjenje veštački zasađenih površina.

Ključni problem je to što se značajan deo jermenskih šuma već smatra degradiranim – zaključak koji proizlazi iz više faktora: ilegalne i neregulisane seče, sakupljanja ogrevnog drveta, nekontrolisane ispaše, pretvaranja šumskog zemljišta u poljoprivredne ili infrastrukturne površine, kao i požara i štetočina. U degradiranim područjima narušena je struktura šumskih zajednica: stare šume nestaju, zemljišni sloj postaje sve tanji, sposobnost tla da zadrži vlagu se smanjuje, a udeo suvog drveta i niske vegetacije raste – sve to čini šume podložnijim požaru.

Čak i kada se šume prirodno regenerišu, one se često "vraćaju" u drugačijem obliku. Šumari i stručnjaci za životnu sredinu ukazuju da se umesto autohtonih zajednica širokolisnog drveća – planinskih hrastovih i bukovo-hrastovih šuma – na opožarenim ili posečenim površinama često formiraju sekundarne zajednice: javor, breza, topola, leska, glog i druge vrste koje brže kolonizuju narušeno zemljište, ali stvaraju suv i zapaljiviji biljni pokrivač.

Izveštaj organizacije EcoLur, pozivajući se na glavnog šumara ArmForesta, navodi da se neka opožarena područja prirodno obnavljaju, ali da se, na primer, borove šume uglavnom ne oporavljaju bez ciljanog pošumljavanja. To znači da bez upravljanog obnavljanja autohtonih vrsta i koherentne šumarske politike, značajan deo „nove šume“ postaje sekundarni, lako zapaljivi ekosistem koji se suši brže, prenosi površinske požare i slabije zadržava vlagu.

Uzroci požara su takođe dobro dokumentovani. Predlog projekta UNDP/Adaptation Fund za Jermeniju i Gruziju navodi da su antropogeni uzroci odgovorni za do 90% šumskih požara u obe zemlje; prema zasebnim procenama, najmanje 60% šumskih požara u Jermeniji između 2007. i 2011. bilo je ljudskog porekla, dok je samo 2% bilo isključivo posledica prirodnih faktora. Posebna studija UNDP-a o upravljanju šumskim požarima ističe da su glavne tačke paljenja povezane sa paljenjem strništa, spaljivanjem suve trave, nepažljivim rukovanjem vatrom i niskom svešću javnosti o posledicama takvih praksi.

Prema podacima Jam-news-a, pozivajući se na vatrogasnu službu, u prvih šest meseci 2025. godine u Jermeniji je zabeleženo 2.096 požara, u poređenju sa 787 u istom periodu prethodne godine, a stručnjaci procenjuju da je oko 95% požara povezano sa ljudskim faktorom.

Klimatski faktori dodatno pojačavaju ranjivost. U opisu UNDP projekta Adaptation to Climate Change in Armenia’s Mountain Forest Ecosystems navodi se da bi pod nepovoljnim scenarijima uslovi za šumski rast mogli da se pogoršaju do sredine veka, da se područja zahvaćena štetočinama prošire i da rizik od požara značajno poraste, posebno u centralnim i južnim regionima.

Ipak, ni kombinacija vrućine, suše i spaljenog poljoprivrednog zemljišta sama po sebi ne mora da dovede do posledica kakve su viđene kod Fioletova. Ovde se otkriva još jedna slabost Jermenije – odsustvo funkcionalnog sistema ranog otkrivanja požara i monitoringa.

Predlog finansiranja iz Fonda za adaptaciju za Jermeniju i Gruziju eksplicitno navodi da su i broj šumskih požara i površina pod požarom u Jermeniji porasli između 2000. i 2018. godine, dok postojeći sistem monitoringa i reagovanja ne omogućava efikasno upravljanje rizikom. Čak i stvaranje međuresorne radne grupe za upravljanje šumskim požarima 2023. godine – važan korak – praćeno je zvaničnim izjavama Ministarstva zaštite životne sredine o potrebi za "značajnim jačanjem sistema prevencije šumskih požara" i uvođenjem modernih alata za monitoring, uključujući vazdušno i daljinsko osmatranje.

U tom kontekstu, situacija na Balkanu postaje poučna, jer su klimatski i društveni uslovi u mnogim aspektima slični: suvo, vruće leto, planinski teren i oslanjanje ruralnih zajednica na šume i pašnjake.

U Albaniji, prema nacionalnoj agenciji za životnu sredinu i evropskom sistemu EFFIS, požari su do 2025. godine već zahvatili desetine hiljada hektara šuma i pašnjaka, dok vlasti redovno objavljuju operativna ažuriranja i koriste EFFIS podatke za procenu rizika i planiranje reakcija. Dnevni bilteni Ministarstva odbrane i Nacionalne agencije za civilnu zaštitu beleže broj tačaka paljenja, lokacije požara i raspoređene resurse – takva statistika postala je rutinski deo upravljanja rizicima.

Severna Makedonija ide još dalje u ograničavanju rizika povezanih sa ljudskim faktorom: tokom letnjih meseci vlasti redovno uvode potpunu ili delimičnu zabranu kretanja u šumama i šumskim područjima, kao i zabranu paljenja strništa i biljnih ostataka, uz visoke novčane kazne za prekršaje. Vladina saopštenja naglašavaju da je glavni uzrok požara i dalje čovek, zbog čega se tokom ekstremnih vrućina uvodi opšta zabrana hodanja po šumama, osim uz pisano odobrenje šumskih službi.

Regionalne inicijative takođe imaju ulogu. Godine 2025. pokrenut je trogodišnji projekat pod okriljem UNDRR-a za jačanje otpornosti na katastrofe i razvoj sistema ranog upozoravanja u Albaniji, Srbiji i Severnoj Makedoniji – sa naglaskom na unapređenje analize rizika, mehanizama ranog upozoravanja i prekogranične saradnje u uslovima rasta pretnji, uključujući i šumske požare.

Paralelno s tim, Međunarodna telekomunikaciona unija priprema pregled javnih sistema ranog upozoravanja u zemljama Zapadnog Balkana, sa fokusom upravo na one elemente koji Jermeniji nedostaju: integraciju mobilnih upozorenja, jedinstvene protokole za prenošenje informacija o opasnostima i bližu povezanost klimatskih podataka sa praksom reagovanja.

U Crnoj Gori, u uslovima sve učestalijih požara, pooštravaju se krivične kazne za namerno izazivanje požara i prouzrokovanje "opšte opasnosti" – vlasti ove mere direktno povezuju sa potrebom za zaštitom životne sredine i ljudskih života.

Nijedna od ovih mera ne pretvara Balkan u "zelenu vitrinu" u kojoj su šume sigurne – ali one pokazuju da je čak i u izazovnim klimatskim uslovima moguće izgraditi sistem u kome rano upozoravanje, ograničenje rizičnog ponašanja i obnova šumskih ekosistema postaju uobičajena praksa, a ne politički slogani.

Za Jermeniju, niz požara u novembarskim danima i snimci iz Fioletova predstavljaju ne samo lokalnu tragediju već i ilustraciju toga koliko šume u sadašnjem stanju lako mogu postati gorivo umesto zaštite. A to se događa upravo u trenutku kada se zemlja priprema da ugosti jednu od najznačajnijih svetskih konferencija o biodiverzitetu.

Šumski požari su, po svojoj prirodi, prirodan proces, ali razmere štete zavise od kvaliteta upravljanja. Iskustva zemalja sa sličnim klimatskim rizicima pokazuju da sistem, čak i uz ograničene resurse, može funkcionisati drugačije. Jermenija se sada suočava sa izborom: da ostane zarobljena u reaktivnom pristupu upravljanju požarima, ili da započne jačanje šumarstva kao institucije. U godini pripreme za COP17, taj izbor postaćе posebno vidljiv – pre svega samoj zemlji.

Nikolay Marchenko, novinar i analitičar za energetiku i ekologiju (Sofija, Bugarska)

(Telegraf.rs)