Zašto se srpski pop na Bogojavljenje 1916. pred Sabornom crkvom zahvaljivao hrvatskom grofu i guverneru okupirane Srbije

Saborna crkva i pristanište 1890. godine. Foto: Wikimedia Commons

Šta se dešava kad je zemlja, ili deo zemlje, pod stranom okupacijom a crkvene vlasti se upinju da očuvaju Božiju službu, možemo nažalost da vidimo i tokom poslednjih dvadesetak godina na prostoru Kosmeta; nijednom srpskom svešteniku nije milo da tuđeg vojnika dočekuje i da mu se zahvaljuje, ali teški kompromisi moraju da se prave ako se verski život ima da održi, a mora se održati i pod okupacijom, jer upravo tada narod ima možda i najveću potrebu za njim.

Preporučujemo

Pravoslavna crkva je postojala i funkcionisala i pod nemačkom okupacijom u Drugom svetskom ratu, postojala je i funkcionisala i ranije pod Turcima, ali kako je generalno bilo tokom austrougarske okupacije Kraljevine Srbije u Prvom svetskom ratu, o tome ne znamo praktično ništa. Taj deo naše istorije gotovo da je zataškan, i ironično smo bolje upoznati sa zbivanjima na solunskim ulicama iza linije fronta nego o dešavanjima na ulicama Beograda između jeseni 1915. i zime 1918. godine.

Kako je, recimo, obeležen praznik Bogojavljenja početkom 1916, nekoliko meseci nakon što se habzburška čizma vratila u našu prestonicu, iz koje je godinu dana pre toga, posle Kolubarske bitke, morala da beži glavom bez obzira? Tokom tih ratnih godina, u okupiranoj Srbiji je izlazio list „Beogradske Novine“, koji je u svom devetom broju od 20. januara 1916. doneo sledeći, u velikoj meri propagandistički tekst, očigledno napisan od strane nekog Hrvata:

Seljaci 1906. godine teraju volove pored stare zgrade Srpske narodne skupštine kod današnjeg bioskopa „Odeon“ na uglu ulica Kraljice Natalije i Kneza Miloša. Foto: Wikimedia Commons/fortepan.hu

„6./19. januar osvanuo je Beograd u svečanom ruhu. I staro i mlado, i bogato i ubogo, i radosno i ožalošćeno, — sve je pohitalo velikoj Sabornoj Crkvi, da proslavi jedan od najsvečanijih praznika pravoslavnoga naroda — Bogojavljenje. Premilostiva naredba državnih vlasti, da se ovaj lijepi pravoslavni praznik, proslavi što svečanije, bilo je neobično zahvalno prihvaćeno od strane beogradskog stanovništva.

U velikoj crkvi, u čitavoj Bogojavljenskoj ulici, pa sve do same rijeke Save, na kojoj je bilo veliko osvećenje vode, svijet je vrio kao pčele u košnici. Svečana služba Božija, sa svima pravoslavnim običajima, obavljena je od strane glavnoga protojereja Visokoprečasnoga gospodina Bože Jovanovića, uz asistenciju dvanaest sveštenih lica, među kojima su služila i dva vojna sveštenika gospoda Jokanović i Pejić.

Kada je nastupio momenat približavanja Njegove Preuzvišenosti gospodina generalnoga guvernera podmaršala grofa Salisa-Seewisa, čiji je dolazak pozdravljen pucanjem iz topova, sveštenstvo je izašlo pred sam ulazak u crkvu, dopratilo ga do prijestolja i tada je Njegovu Preuzvišenost pozdravio kratkim, jezgrovitim govorom Visokoprečasni protojerej grada Beograda gospodin Boža Jovanović, koji je rekao:

’Preuzvišeni Gospodine! Carski namjesniče! Prvi svečani ulazak Vaše Preuzvišenosti u ovaj sveti hram Božiji, na jedan od najvećih praznika srpskoga naroda, nalaže mi kao sluzi Božijega oltara, da u ime srpske beogradske crkve, koju imam čast predstavljati, da u ime srpskoga pravoslavnoga stada, koje je povjereno mome pastirskom staranju, izjavim osobitu zahvalnost na počasti, učinjenoj srpskome narodu, od strane Vaše Preuzvišenosti.

Vuka Karadžića ulica 1913. godine. Foto: Arhiva

Premilostiva pažnja Vaše Preuzvišenosti, prema našoj svetoj pravoslavnoj vjeri, prema našim svetim običajima srpskim, biće duboko urezana u srcima pravoslavnoga stanovništva srpskog. U ime srpske pravoslavne crkve, u ime napaćenoga i namučenoga srpskoga naroda, u ime svega onoga, što je srpskome narodu najmilije i najsvetije, ja molim — molim, nadam se i duboko vjerujem, da će Vaša Preuzvišenost biti najmoćniji zaštitnik srpskoga naroda; da će biti onaj neiscrpni izvor, iz koga će se izlivati pravičnost, dobrota i ljubav; da će biti onaj grandiozni autoritet, koji će svakome Srbinu biti najjača zaloga, da će se u Srbiji zacariti red i rad, i međusobno povjerenje, koje je temelj svakome narodnome napredku.

Premilostivo obećanje, da će se Vaša Preuzvišenost i dalje brinuti o povratku jednoga dijela duhovne djece moje, uliva mi nove snage, oduševljava me sveštenim uduševljenjem, da prizovem blagoslov Božiji na prosvećenu sijedu glavu Vaše Preuzvišenosti. ’Neka se videlo vaše zasija pred ljudima, da vide vaša dobra djela i proslave Oca našega, koji je na nebesima’. A ovaj časni krst, ovaj sveti simbol Spasitelja Hrista, raspetoga radi mira, ljubavi i napredka vaskolikoga čovječanstva, neka bude najtemeljnije znamenje, da su se, po riječima Svetoga Pisma, ’milost i istina sreli, pravda i mir cjelivali. Blagodat Gospoda i Boga, i spasa našega Isusa Hrista, da bude s vama, Amin’.

Preuzvišeni je gospodin cjelivao časni krst, kojim ga je blagoslovio Visokoprečasni, i primi iz njegove ruke naforu. Zatim se odmah litija krenula iz Saborne Crkve na Savu.

Centralne sile zauzimaju Beograd oktobra 1915. godine. Foto: Wikimedia Commons/Cerovic Dragana

Napred je nošen veliki krst, sa crkvenom zastavom, za njima je išla vojska, a za vojskom đaci sa ripidama i svjećnjacima, sa cijelokupnim sveštenstvom. Pod nebom, koje su nosili četiri vojnika, išli su Njegova Preuzvišenost generalni guverner i Visokoprečasni protojerej. Iza neba išao je časnički zbor, sa generalima Kuhinkom i Roehn i načelnikom generalnog stožera podpukovnikom Oto Gellinekom, zatim major Duić i kapetan generalnog štaba Stipetić. Odmah iza časničkog zbora išli su predstavnici beogradske opštine sa beogradskim građanstvom.

Na rijeci Savi, na velikoj, elegantno načinjenoj tribini, zastrvenoj ćilimovima, izvršeno je svečano vodoosvećenje. U momentima, kad je Visokoprečasni osvećivao, pucanj iz topova pozdravljao je po tri puta svaki momenat osvjećenja.

Istom se je ulicom litija vratila k Sabornoj Crkvi, gde je Visokoprečasni prošavši pored pravoslavnih ruskih zarobljenika, blagoslovio iste, i zatim pred samom Sabornom Crkvom blagoslovio našu paradnu četu, koja je za sve vrijeme odavala vojničku počast ovoj crkvenoj svečanosti.

Pred crkvom se je Preuzvišeni gospodin generalni guverner oprostio sa Visokoprečasnim, primivši najtopliju zahvalnost od strane srpske crkve i naroda, na učinjenoj premilostivoj pažnji. Litija je ušla u crkvu, gde je narod gomilama prilazio krstu i svetinjama cjelivajući ih, i toplo se zahvaljujući svojim crkvenim pastirima na ovako lijepo priređenoj crkvenoj svečanosti. Nastojanjem revnog redarstva vladao je tokom cijele svečanosti uzoran red.“

Posledice granatiranja i bombardovanja Beograda oktobra 1915. godine. Foto: Wikimedia Commons/Cerovic Dragana

Ovo je bilo previše mučno čitati, posebno govor, čak i ako znamo da je opravdan željom da se sačuva narod i da opstane Božija služba, čak i ako uzmemo u obzir mogućnost da je propagandom dodatno nakićen. Naravno, nemamo nameru da osuđujemo protojereja koji je onaj govor održao, jer mi nismo bili u njegovoj koži i nadamo se da nikada nećemo doći u sličnu situaciju, posebno što ima i danas onih koji su u njegovoj koži. Doduše, simptomatično je to što su Austrougari za ovu priliku uspeli da pronađu samo mirskog sveštenika — svi ostali su otišli.

Ali ko je bio taj protojerej-stavrofor Boža Jovanović? Na sajtu Svetosavlje.org mogu se pronaći podaci o njemu. Rodio se u Požarevcu 5. februara 1866. godine kao Teodor Jovanović, ali je ime kasnije posrbio u Božidar. Otac mu se zvao Nikola, i bio je učitelj. U rodnom gradu je svršio osnovnu školu 1881, a beogradsku Bogosloviju 1885. godine. Nakon učešća u Srpsko-bugarskom ratu, školovao se na Kijevskoj duhovnoj akademiji na kojoj je diplomirao 1890, nakon čega se oženio nekom Ruskinjom.

Po povratku u Srbiju rukopoložen je za sveštenika od strane mitropolita Mihaila i postavljen za nastavnika u Prvoj beogradskoj gimnaziji te Višoj ženskoj školi. Pre nego što je 1898. sa još sedamdeset mlađih nastavnika otpušten iz državne službe, neprestano se seljakao: iz gimnazije na Bogosloviju, sa Bogoslovije u unutrašnjost, iz unutrašnjosti nazad u prestonicu, u prestonici od škole do škole. Sve po volji obrenovićevskih ministara prosvete i crkvenih dela.

Nakon toga je postavljen za paroha Crkve Svetog Nikole na beogradskom Novom groblju, gde je ostao sve do smrti 4. oktobra 1933. godine. Izgleda je umro od iscrpljenosti (pored svoje parohijske službe, predavao je na Bogosloviji i bavio se književnim radom), i toga što su mu prilikom jedne sahrane 1928. promrzle noge, pa mu je naredne godine jedna morala biti odsečena. Nikada se nije oporavio u potpunosti.

Parni mlin u Dušanovoj ulici u Beogradu, žrtva poslednjeg austrougarskog bombardovanja Beograda 1915. godine. Foto: arhiv-beograda.org

Pomenusmo da se ipak bio vratio na Bogosloviju nakon otpuštanja. To se desilo već 1900, i ostao je na tom fakultetu izgleda kao honorarni profesor za Sveto pismo sve do 1920. godine.

Počev od 1892. bavio se i prevodilačkom delatnošću, kada je preveo „Nauke o bogosluženju pravoslavne crkve“ od nekog Ivanova, o kojem nažalost ne možemo ništa više da vam kažemo; ali izgleda je u to doba bio značajan pravoslavni teolog, jer je i poslednja stvar koju je Boža Jovanović preveo bilo njegovo delo „Tumačenje Svetog pisma u pet knjiga“. Neke njegove prevode objavljivao je i Sveti arhijerejski sinod SPC, a ima ih koja su doživela po nekoliko izdanja. Prota Jovanović je takođe u periodu 1892—1893. bio urednik „Vesnika Srpske crkve“, a i kasnije je pisao za crkvene časopise.

Isticao se i na drugim poljima društvene delatnosti. Pomagao je školovanje siromašnih bogoslova, njegova parohija je u to vreme uvek izdržavala barem po jednog pitomca, a obilato je pomagao i fond siromašnih učenika Bogoslovije. Zahvaljujući njemu podignuta je crkva Lazarica na Bulbuderu, kao i crkva Svetog Đorđa na Čukarici. Međutim, u ovoj kratkoj biografiji jednu reč nismo našli o njegovom delovanju tokom Velikog rata, taj deo je jednostavno preskočen; i možda je tako i bolje.

Grof Johan Ulrih Salis-Zevis, austrougarski i hrvatski grof i general artiljerije, generalni vojni guverner Srbije tokom Prvog svetskog rata. Foto: Wikimedia Commons/austro-hungarian-army.co.uk

Što se tiče „Njegove Preuzvišenosti“, radi se o austrijsko-hrvatskom grofu Johanu Ulrihu Salis-Zevisu (Hrvati ga zovu Ivan), koji je svega desetak dana pre opisanih događaja bio imenovan na dužnost generalnog vojnog guvernera Srbije, što je ostao do jula meseca.

Rodio se u Karlovcu 8. decembra 1863. godine u plemićkoj porodici (otac je bio Nemac, a majka Hrvatica iz vlastelinskog roda Vraničani-Dobrinović), i kao vrlo mlad postao je vojnik. Napredovao je sve do čina generala artiljerije, a tokom Velikog rata bio je jedan od austrougarskih komandata u bitkama na Ceru i Kolubari, gde je bio pretrpeo teške poraze. Pre nego što je preuzeo upravu nad Srbijom, tukao se protiv Rusa u Galiciji, a nakon upravljanja Srbijom ratovao je u Rumuniji.

Valja napomenuti da je penzionisan 1. januara 1919. godine, kada mu je dodeljena penzija od 16.000 kruna. Mogao je da živi u Austriji, ali nije. Hrvati kažu da je izabrao da živi „u Hrvatskoj“, što tehnički nije tačno, izabrao je da živi u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno u Kraljevini Jugoslaviji. Umro je u Zagrebu 24. oktobra 1940. godine i sahranjen u porodičnoj grobnici na Mirogoju. Jugoslovenske kraljevske vlasti nikada ga nisu prstom takle.

(P. L.)