Jermeni nisu pravoslavci, otkrivamo po čemu se razlikuju jermenska i srpska vera i crkva

Jermenski vernici na bogosluženju u jerevanskoj crkvi Svetog Sarkisa početkom oktobra 2020. Foto: AFP / Profimedia

Jermenska crkva, je u 5. veku otpala od pravoslavlja i prihvatila je monofizitstvo. Monofizitsku "jeres" ispoveda i Koptska crkva. Priznaju samo tri prva Vaseljenska sabora, dok ostala 4 odbacuju. Učenje koje Jermeni i Kopti ispovedaju je osuđeno od pravoslavnih kao jeres monofizitstva na 4. vaseljenskom saboru. Sebe nazivaju pravoslavnima ili miafizitima, služe uglavnom po novom grigorijanskom kalendaru, umesto kvasnog koriste beskvasni hleb kao i rimokatolici. Odbacuju učenje o dvema prirodama Hristovim kako uči Pravoslavlje – božanskoj i čovečanskoj, o dvema voljama, o dvema delovanjima. Monofiziti drže da je Hristos samo Bog, a ne da je i pravi Bog i pravi čovek. Zbog toga se i nazivaju monofizitima (1 priroda Hrista – μόνος — «jedan, jedini» + φύσις — «priroda»).

Preporučujemo

 Kako je došlo do toga?

„Sigurno je da u prva tri veka svoje istorije Crkva ne iznosi teoretske definicije svoje istine, odnosno dogmate koji određuju njenu veru”, piše grčki teolog Hristo Janaras u svojoj znamenitoj knjizi „Azbučnik vere”. „Ona živi svoju istinu iskustveno — ono što jeste njena istina doživljava se od strane članova njenoga tela neposredno i saborno, bez teoretskih razrada.”

Rana Crkva je posedovala Jevanđelja, apostolske poslanice i tekstove episkopa koji su „usmeravali i rukovodili saborom vernih”, piše dalje Janaras, ali bez shematizacije i aksiomatskih definicija. „Ono što danas nazivamo dogmom pojavljuje se tek onda kada iskustvo crkvene istine biva ugroženo od strane jeresi. Jeres znači izbor, opredeljenje i davanje prednosti jednom delu istine u odnosu na sveukupnu istinu, sabornu istinu. Jeres je ono što je suprotno sabornosti.”

Sabornost je osnovno svojstvo Crkve, što evocira čak i sam pojam „crkva” (grč. ἐκκλησία, ekklesía) koji na grčkom znači „zbor, skup, skupština” (mada se kod slovenskih i germanskih naroda pojam razvio iz grčke reči „kyriak”, od „kyrios” što znači Gospod, recimo „Kyriakós oíkos” tj. kuća Gospodnja). A sabornost Crkve je u to prvo vreme više puta bilo ugroženo raznim opredeljenjima parcijalnim istinama koje su pretile da postanu cela.

Slučaj Arija i njegovih sledbenika u 4. veku potkopao je jedinstvo Crkve i zbog brojnosti hrišćana uneo nemir i pometnju u Rimsko carstvo, koje je tek odskora legalizovalo hrišćanstvo, zbog čega je car Konstantin Veliki uticao na crkvene oce i sazvao Prvi vaseljenski sabor kako bi suprotstavljene strane sele i rešile problem, danas bismo rekli metodom demokratskog centralizma (rasprava je bila slobodna, ali odluka doneta većinom glasova bila je obavezujuća za sve).

„Četvrti vaseljenski sabor u Halkidonu”, Vasilij Surakov, 1876. Foto: Wikimedia Commons/Public domain/wikiart.org/Jason.groen

S ovom praksom se nastavilo i kasnije, pa je tako svaki naredni vaseljenski sabor bio direktna posledica pojave neke nove opasne jeresi. Četvrti po redu održao se od 8. oktobra do 1. novembra 451. u Halkidonu, na maloazijskoj obali Bosfora, za carevanja Flavija Markijana, kada se pojavilo monofizitstvo, koje, rečima Janarasa, apsolutizuje Hristovo božanstvo.

Janaras monofizitstvo naziva klasičnim primerom jeresi, skupa sa nestorijanstvom koje vrši apsolutizaciju Hristovog čoveštva. „U oba slučaja se relativizuje”, piše on, „i konačno sasvim ukida, celokupna istina Ovaploćenja Božijeg, odnosno Bogočovečanstva Hristovog. Nestorijanstvo propoveda moralni obrazac savršenog čoveka, a monofizitstvo apstraktnu ideju bestelesnog Boga”.

Naime, u to vreme se podrazumevalo da su u Hristu prisutne dve prirode, božanska i ljudska, što se naziva diofizitstvo, koje zastupaju pre svega Pravoslavna i Katolička crkva, kao i Anglikanska. Nasuprot tome, monofizitstvo je tvrdilo da je u Hristu prisutna samo jedna priroda — božanska. Ljudska se negirala, što je suštinski menjalo prirodu Raspeća i Vaskrsnuća, i za ondašnje teologe, potpuno ih obesmišljavalo.

Kriza je na Istoku rasla (ne i na Zapadu) i kada je postala nepodnošljiva, održan je pomenuti Halkidonski sabor na kojem potvrđen Simbol vere donet na Prvom (325) i proširen na Drugom vaseljenskom saboru u Carigradu (381), a potvrđene su i sve odluke Trećeg u Efesu (431). Rimski papa je potvrdio sve donete odluke, sem 28. kanona koji je proglasio ništavnim, pošto je njime Carigrad uzdignut na rang Rima.

Saborna crkva Svetog Marka u Kairu, sedište Koptske pravoslavne patrijaršije Aleksandrije. Foto: Ludovic MARIN / AFP / Profimedia

Aleksandrijska crkva je takođe dugo odbacivala taj kanon, sve dok zbog političkih razloga, čak možda tek posle pada pod muslimansku vlast, nije bila prinuđena da prihvati nadmoć Carigrada. No to je bila slabija od dve crkve koje su polagale pravo na nasleđe Aleksandrijske patrijaršije, pošto je nakon Halkidona došlo do njenog cepanja u okviru prve velike šizme u istoriji Crkve.

Tada je većina egipatskih vernika odbacila halkidonske odluke i podržala svog papu Diskora (papa je tradicionalna titula aleksandrijskih patrijaraha) koji je na saboru svrgnut. Daleko manji broj ljudi, većinom Grka, prihvatio je novopostavljenog patrijarha Proterija; crkva na čijem je on čelu bio danas se zove Patrijaršija Aleksandrije i cele Afrike, nalazi se u sklopu Pravoslavne crkve, i u Egiptu ima oko 50.000 vernika (usled misionarske delatnosti u ostatku Afrike ima oko 1,5 miliona).

Crkva Diskorovih pristalica danas se zove Koptska pravoslavna patrijaršija Aleksandrije i ima 10—15 miliona vernika u Egiptu, koji ima 100 miliona stanovnika. Slično cepanje desilo se i Antiohijskoj crkvi, pa tako danas postoji halkidonska Grčka pravoslavna patrijaršija Antiohije i celog Istoka te antihalkidonska Sirijska pravoslavna crkva Antiohije i celog Istoka.

Jermenska apostolska crkva i Srpska pravoslavna crkva - razlike

Najuticajnija i najuglednija antihalkidonska crkva svakako je Jermenska apostolska crkva. Ona nije momentalno ušla u šizmu, to se desilo postepeno, veze sa Rimom i Carigradom presečene su tek 554. tokom Drugog sabora u Dvinu, na kojem je odbačena halkidonska diofizitska formula, a veze sa crkvom u Gruziji tek početkom narednog veka, nakon što su gruzinski episkopi prihvatili odluke iz Halkidona.

Koptski monah u njihovom manastiru Svetog Makarija Velikog, na 92 kilometra daleko od Kaira. Foto: Pascal Deloche / Godong / akg-images / AKG / Profimedia

Pored Koptske, Sirijske i Jermenske, antihalkidonske crkve su i Malankarska pravoslavna sirijska crkva (u Indiji), Etiopska pravoslavna crkva i Eritrejska pravoslavna crkva. Sve one sebe zovu pravoslavnima, ali pošto mi njima ne priznajemo pravoslavlje, u našoj literaturi se za njih koristi epitet „orijentalno-pravoslavna”.

Tako ih i u celini nazivamo, Orijentalno-pravoslavne crkve ili Drevnoistočne crkve. Ovde treba obratiti pažnju na svesno i namerno korišćenje množine. Naime, ovih šest crkava nalaze se u međusobnom liturgijskom opštenju (njihovi poglavari spominju poglavare ostalih crkava, njihovi vernici mogu da se pričeste u bilo kojoj, itd), i što se njih tiče, one su zajedno „jedna, sveta, saborna i apostolska crkva”.

Na isti taj način mi smatramo da je Srpska crkva deo jedinstvene celine sa Bugarskom, Gruzijskom, Kiparskom i ostalim pravoslavnim crkvama, ali pošto može biti samo jedna „jedna, sveta, saborna i apostolska crkva”, a iz naše perspektive je to Pravoslavna katoličanska crkva, i pošto mi nismo u liturgijskom opštenju sa tim antihalkidonskim crkvama, one za nas u najboljem slučaju mogu biti „crkve” a nikako „Crkva” (druga stvar je sa Katoličkom crkvom, koja je jedinstvena).

Međutim, mora se da naglasiti da orijentalno-pravoslavne crkve odbijaju etiketu monofizitstva (Hristos nema osobine čoveka, već samo Boga, a u pravoslavlju je on bogočovek) koja im se prišiva već hiljadu i po godina, insistirajući na tome da se radi o netačnom opisu njihovog stajališta. One tvrde, da je za njih od monofizitstvo od samog početka jeres, a svoju poziciju nazivaju miafizitstvom, po kojem Isus Hrist ima jednu otelovljenju prirodu, u kojoj su božanska i ljudska priroda savršeno ujedinjene.

Jermenski sveštenik se moli u njihovoj kapeli Svete Jelene u Hramu Groba Gospodnjeg u Jerusalimu. Foto: THOMAS COEX / AFP / Profimedia

Monofizitstvo se u srpskoj teologiji prevodi kao „jednoprirodnost”; prefiks „mono” znači „jedno, samo, jedino”, dok prefiks „mia” predstavlja nenaglašeno „jedan”, i dozvoljava složenost te jedne prirode. Stoga se može reći da je monofizitstvo adekvatnije prevesti kao „jedinoprirodnost” da bi miafizitstvo moglo da se prevede kao „jednoprirodnost”; najbolje je, ipak, uopšte ništa ne prevoditi.

Sama doktrina miafizitstva artikulisana je od strane Kirila Aleksandrijskog, arhiepiskopa te crkve s početka 5. veka. On je svetitelj i Pravoslavne i Katoličke crkve, mada ga je ova potonja tek u 19. veku uvrstila u svoj kalendar, možda baš zbog kontroverze oko njegove formule koja glasi: „Jedna ovaploćena priroda Boga Logosa”. No to nije jedina stvar zbog koje je on kontroverzan, tu je i progon Jevreja te ubistvo čuvene aleksandrijske filozofkinje Hipatije.

Nju je rulja 415. godine izvukla iz kola u prolazu, svukla do gola, odvukla do najbliže crkve i tamo iskasapila, čak iskopala i oči po rečima Damaskija, „poslednjeg neoplatoničara”; rulja je, po ondašnjim svedočanstvima, bila nahuškana od strane Kirila, ali je sve to imalo malo veze s borbom crkve protiv pagana a više sa politikom, tj. sa sukobom Kirila i Oresta, prefekta Egipta, čija je Hipatija bila savetnica.

Uostalom, treba naglasiti da je i sama šizma posle Halkidona imala svoje političke uzroke, a ne samo izgubljenost u prevodu i nerazumevanje tuđih teoloških pozicija. Vladalo je nepoverenje; u Aleksandriji su smatrali da su halkidonske odluke pronestorijanske, uprkos deklarativnoj osudi nestorijanstva, ne samo zato što je za njih insistiranje na dve prirode Hrista bilo ravno nestorijanstvu, već i zato što su neki episkopi vraćeni na svoje položaje.

Vernici okupljeni tokom sahrane jermenskog carigradskog patrijarha Mesroba II sredinom marta 2019. u patrijaršijskoj crkvi u Istanbulu. Foto: Yasin AKGUL / AFP / Profimedia

Progon koptskih antihalkidonaca od strane Romeja, koji je odmah počeo i potrajao sve do dolaska Arapa, koji su ih na neki način oslobodili, onemogućio je čak i pomisao na pomirenje i vraćanje Kopta u okvir ovoga što mi zovemo Pravoslavnom crkvom (moramo tako da naglasimo jer i oni sebe smatraju pravoslavnima, iako iz našeg ugla to ne mogu biti). Poslednjih decenija obnovljen je dijalog između halkidonskih i antihalkidonskih crkava, sada bolje razumemo jedni druge, ali sa početnih pozicija se niko nije pomerio, niti će.

Kao i sve ostale orijentalno-pravoslavne crkve, Jermenska apostolska crkva prihvata samo prva tri vaseljenska sabora, što znači da ne zastupa pravoslavno učenje, i nije u liturgijskom opštenju sa crkvama koje se nalaze u sastavu Pravoslavne katoličanske crkve, te stoga nije deo Pravoslavne katoličanske crkve, te stoga nije — pravoslavna.

Jermeni nisu pravoslavci, vrlo jednostavno. Mogu da nam budu braća, mi smo o tome još pre pet godina pisali, ali ne mogu da nam budu „pravoslavna braća”. Prosto nisu pravoslavci.

Kakva je jermenska liturgija?

Jermenski liturgijski obred sličan je grčkom, ali i latinskom, kakvi su bili u vreme otcepljenja. Mitre (laički rečeno: kape) njihovih episkopa gotovo su identične mitrama katoličkih; u mnogim jermenskim hramovima njihovo specifično pojanje prate orgulje, kojih nema kod pravoslavaca ali ima kod katolika. Takođe, od 1923. koriste gregorijanski kalendar, sem Jermenske jerusalimske patrijaršije koja još koristi julijanski.

Nemaju ikonostas

U svojim crkvama nemaju ikonostas već zavesu, koja oltar deli od naosa, kako je nekada bilo i na Istoku i na Zapadu. (Pravoslavni ikonostas se razvio iz vizantijskog templona, koji se u čvrstom obliku pojavio u 5. veku i izvorno verovatno bio samo niska oltarna pregrada kakve i dalje postoje u katoličkim crkvama. Proces transformacije u ikonostas u pravoslavnom svetu dovršen je tek u 15. veku.)

Majka-hram Ečmijadzin u drevnoj jermenskoj prestonici Vagaršapatu fokalna je tačka njihove duhovnosti u koju se sliva čitav jermenski narod. Sve oči gledaju ka Ečmijadzinu, koji je vremenom postao sinonim za Vagaršapat. Foto: Wikimedia Commons/Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported/Areg Amirkhanian

Takođe, Jermeni ne slave Božić kao pravoslavci i katolici, njima je Rođenje Hristovo spojeno sa Bogojavljenjem, pa ga slave 6. januara, što kod nas pada 19. po novom kalendaru jer naša Crkva koristi stari (ovo bi trebalo svako da zna, ali za svaki slučaj da ponovimo: mi Božić slavimo 25. decembra po starom, a 7. januara po novom).

Kakva je Jermenska apostolska crkva

Za kraj nešto i o ustrojstvu Jermenske apostolske crkve. Dešavalo se da ih bude i više, ali danas postoje dva „suprotstavljena” katolikosata; glavni je onaj u Ečmijadzinu u Jermeniji, na čijem se čelu nalazi Vrhovni patrijarh i katolikos svih Jermena, tj. poglavar Jermenske apostolske crkve, čija je episkopska stolica u Majci-hramu Ečmijadzinu, fokalnoj tački duhovnosti tog naroda, o kojem je više reči bilo u tekstu o tome kako je Jermenija postala prva hrišćanska država na svetu.

Drugi je Kilikijski katolikosat sa sedištem u Antilijasu u Libanu; ova podela je jedna od posledica hladnoratovske politike, i još nije zaceljena, a posebno je izražena u Sjedinjenim Državama gde skoro svaka jermenska zajednica ima dva hrama povezanih sa svojim katolikosatom. Čak ni to što je u periodu 1995—1999. bivši kilikijski katolikos Karekin I bio izabran za katolikosa svih Jermena nije uspelo da pomiri dve stolice.

Pored njih, Jermeni imaju i dve patrijaršije koje su pod jurisdikcijom Ečmijadzina: uz već pomenutu jerusalimsku, smeštenu u Jermenskoj četvrti, koja je jedna od tri glavna čuvara Hrama Groba Gospodnjeg (uz Jerusalimsku patrijaršiju i franjevačku Kustodiju Svete Zemlje), postoji i Jermenska carigradska patrijaršija, obrazovana na zahtev sultana Mehmeda II (za vreme Vizantije nikako nije mogla postojati). Naravno, dalje se deli na eparhije koje postoje svuda gde žive Jermeni.

(P. L.)