SRBI SU BILI JERETICI: Carigradski patrijarh na nas 1350. bacio anatemu, od tog trenutka do danas SVE IDE NAOPAKO (FOTO)

Svaki narod teži stvaranju sopstvene države, a svaka država teži stvaranju imperije koja će zarad centra iz kojeg je nastala izrabljivati ostale svoje delove. To je nepromenjiva konstanta istorije. Na ovo nisu imuni čak ni gradovi-države, a klasični primeri su Atinska talasokratija, Rimsko castvo i imperija drevne Kartagine.

Preporučujemo

Stvaranje neformalne imperije, one koja je to po svemu osim po imenu, nikada nije bio problem; dovoljno je da pogledamo savremene primere američke imperije koja se polako urušava i sovjetske imperije koja se urušila pre četvrt veka: zvanično, reč imperija se ne pominje, ali svima je jasno o čemu se tu zapravo radi.

Stvaranje formalne imperije, države koja nosi to ime, međutim, nije uvek bilo bez problema, a posebno je to važilo u dobu vere, epohi totalne političke i društvene dominacije hrišćanske religije negde od početka IV veka pa sve do tamo negde XVI.

Tokom tog perioda, hrišćanska država nije mogla tek tako da se proglasi za carstvo, kako joj se ćefne, jer je vladajuća ideologija glasila: jedan Bog — jedan car.

Postojali su izuzeci, naravno, pošto su tokom ranog perioda nakon hrišćanske pobede, dok se ova ideologija nije još konsolidovala, postojali Istočno i Zapadno rimsko carstvo, ali već u IX veku kada je rimski papa — koristeći činjenicu da je tron u Carigradu postao upražnjen — proglasio Karla Velikog za svetog rimskog cara, izbio je skandal koji dugo nije bio rešen.

Vizantijski car Justinijan I na mozaiku u Raveni. Foto: Wikimedia Commons/Petar Milošević

Vremenom se ta priča smirila, posebno nakon Velike šizme sredinom XI stoleća koja je pocepala Katoličansku crkvu na ono što će postati Katolička crkva i Pravoslavna katoličanska crkva, a još dublje nakon krstaškog osvajanja Konstantinopolja 1204. godine.

U međuvremenu je stvoreno i Bugarsko carstvo, ali ono nikada nije u međunarodnim odnosima tretirano na taj način već je bugarska titula cara percipirana kao titula kralja, kao da je car bugarska reč za kralja. Tako je Romejsko carstvo ostalo jedino pravo carstvo na Istoku, ali nakon pada Carigrada početkom XIII veka više nije imalo ni onaj ugled ni onaj respekt drugih kao pre, pa je na Istoku rigidni stav po tom pitanju polako počeo da se raspada.

Međutim, Sloveni su titulu cara u sopstvenoj svesti ipak povezivali sa titulom imperatora, odnosno vasilevsa u grčkom prevodu, a nepisanim pravilom kralja je na rang cara mogao da uzdigne samo patrijarh, odnosno, samo poglavar pomesne crkve koja nije podložna nijednoj drugoj.

Pećka patrijaršija. U srednjem veku bio je to veliki crkveni i politički centar Srbije. Foto: Tanjug/Zoran Žestić

Bugarska patrijaršija je sredinom XIV veka postojala već nekoliko stoleća unazad, ali su Srbi imali samo autokefalnu arhiepiskopiju u okviru Carigradske patrijaršije. To se nije uklapalo u ambiciozne planove Dušana Silnog koji je želeo da stvori realnu uniju između Srba i Grka, odnosno da objedini dve države u jednu.

Ta superdržava nije mogla biti ništa drugo osim carstva, i to u svom punom smislu i značenju: imperija, ona jedna i jedina pred Bogom.

Pošto je Romeje na to mogao da natera samo silom (nije mogao očekivati da će ga oni sami krunisati za vasilevsa), Dušan je u Skoplju na Cvijeti 1346. godine izveo proglašenje pećkog arhiepiskopa Joanikija II za srpskog patrijarha, a Srpsku crkvu uzdigao na rang patrijaršije. Da se razumemo, nije on lično to učinio, formalno je to uradilo srpsko sveštenstvo, ali je jasno ko je iza toga stajao i zašto.

Karta Dušanovog carstva po velikom nemačkom istoričaru Gustavu Drojsenu koja je mnogo tačnija od one koja nam se servira u školama. Bosna je u Srbiji, Bugarska je vazal. Foto: Wikimedia Commons/Allgemeiner historischer Handatlas

Tom činu prisustvovali su svi srpski mitropoliti, episkopi i igumani, predstavnici Svete Gore i Ohridske arhiepiskopije (na čelu sa arhiepiskopom Nikolom) čija je teritorija već duže vreme bila u sklopu Srbije, ali i pojedini grčki episkopi sa novoosvojenih teritorija. Konačno, tu je bio i bugarski patrijarh Simeon kao specijalni gost sa svojim episkopima (Bugarska je nakon Bitke kod Velbužda 1330. godine pa do Dušanove smrti praktično bila srpski vazal).

Nedelju dana kasnije, 16. aprila, isto u Skoplju, srpski i bugarski patrijarh zajedno sa ohridskim arhiepiskopom, krunisali su Dušana za cara Srba i Grka. Bez prethodnog čina ovaj ne bio moguć, niti bi prethodni čin bio izvršen da nije postojala namera za ovaj.

Sve ovo je bilo izvedeno potpuno nekanonski, jer je Pećka arhiepiskopija bila pod Carigradskom patrijaršijom i nije se mogla uzdići bez carigradske dozvole i saglasnosti kao što je i Sveti Sava vek i po ranije morao da dobije saglasnost carigradskog patrijarha za autokefalnost (isti problem Srpska pravoslavna crkva danas ima sa takozvanom Makedonskom pravoslavnom crkvom).

Prelepi dan i prelepa Aja Sofija, hiljadugodišnja katedrala Carigradske patrijaršije. Foto: Wikimedia Commons/brewbooks

Međutim, iz ovog ili onog razloga, verovatno političkog, tek, Carigrad nije odmah proaktivno reagovao iako nije priznao ono što se desilo; reagovaće tek četiri godine kasnije (istoričari smatraju na jesen 1350. godine) jednim drastičnim potezom koji je verovatno potpuno ošamutio sve srpske crkvene velikodostojnike i naterao ih da se dobro zamisle nad onim što rade (iako su bili svesni da je taj grčki potez zapravo spletka cara Jovana Kantakuzina).

Naime, carigradski patrijarh Kalist I bacio je anatemu i prokletstvo na cara Dušana, patrijarha Joanikija II i na celi srpski narod, i sve nas izopštio iz Pravoslavne katoličanske crkve. Od tog trenutka nadalje, Pećka patrijaršija je prestala da liturgijski opšti sa ostatkom Pravoslavne crkve i time je prestala da bude njen deo.

Dušan, kao ni sveštenstvo, nije ostao ravnodušan i pokušao je da izgladi spor, ali nije uspeo pa je umro praktično u šizmi sa Pravoslavnom crkvom (zli jezici bi mogli ukazati na to da je motivacija za ceo postupak bila Dušanova gordost: jedan od sedam smrtnih grehova). Naravno, naša Crkva će verovatno reći da mi nismo napravili nikakve dogmatske ili druge promene, dakle, nismo otišli u jeres, ali crkvena šizma je po definiciji samo nepostojanje punog liturgijskog opštenja između crkava. (Interesantno je to što se i iz korespondencije Joanikija II sa rimskim papom Inoćentijem VI vidi da papa jasno naglašava da je ovaj nezakonito postao patrijarh.)

Car Stefan Uroš IV Dušan Silni na slici Đure Jakšića. Foto: arhiva

Stvari su počele da se menjaju 1364. godine Kalistovom smrću i oblakom turske opasnosti koji se polako ali sigurno nadvijao nad Balkanom. Napore ka pomirenju posebno su ulagali novi pećki patrijarh Sava IV, i despot Jovan Uglješa iz kuće Mrnjavčević koji je maja 1371. godine unilateralno sve eparhije iz svojih oblasti izdvojio iz Pećke patrijaršije i vratio Carigradskoj, što Sava IV nije hteo da prihvati pa nije ni dao svoj potpis zbog čega je ostatak naše Crkve ostao u šizmi i pod anatemom. Uglješa je nedugo potom poginuo u Maričkoj bici.

Zanimljivo je što je teret prokletstva najteže padao Srbima na Svetoj Gori, posebno nakon pomenute bitke kada se Atos vratio pod kontrolu Vizantije zbog kolapsa Srpskog carstva; naši monasi su živeli izmešano sa Grcima po brojnim manastirima, ali Grci sa njima nisu ni hteli ni smeli da se pričešćuju jer prosto nismo bili u sklopu Pravoslavne crkve i bili smo pod anatemom.

Zato ne čudi što je inicijativa za konačno izmirenje potekla baš sa Atosa, od starca Isaije koji je bio rodom iz Polimlja; on je u Carigradu pokrenuo priču pa 1374. godine otišao kod kneza Lazara koji ga je uputio na Savu IV. Sava ponovo nije bio spreman na izmirenje, verujući da su izopštenje i anatema bili nepravedna i zlobna grčka osveta, ali je na kraju pristao.

Car Dušan i carica Jelena sa mladim carevićem Urošem na srednjevekovnoj fresci. Foto: Wikipedia

Isaija se potom vratio romejskom caru i patrijarhu u Konstantinopolj i sve utanačio nakon kraćeg zbora; odlučeno je da se skine prokletstvo sa svih bivših srpskih careva i patrijaraha, sa svih živih i mrtvih pripadnika Srpske crkve, te da se prizna kanoničnost Pećke patrijaršije koja nikome nije podložna; zauzvrat, traženo je samo to, da Srbi ne zbacuju grčke mitropolite ako ponovo osvoje romejske krajeve. Prema tome, anatema i prokletstvo su skinuti, ali nekako se stiče utisak da je od tog trenutka pa sve do današnjeg dana sudbina Srba u slobodnom padu.

Ovo je kod nas objavljeno početkom 1375. godine, i to čitanjem gramate vaseljenskog patrijarha Filoteja nad grobom cara Dušana u manastiru Svetih Arhangela kod Prizrena (u kojem je, izgleda, tom trenutku privremeno stolovao patrijarh); vršena je zajednička služba predstavnika Carigrada i pećkog patrijarha Save IV koji je nekoliko meseci kasnije preminuo. Savin biograf piše: "I bi radost velika i veselje, jer se spojiše udovi s glavom, i crkva opet dobi svoje blagoljepije".

Ali, Srbi su našli načina da i da od toga naprave veresiju. O tome više neki drugi put.

(O. Š.)